بررسی احتمال دوم: حفظ نظام اجتماعی و نظم عمومی ۱۲۸
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بررسی احتمال سوم: حفظ نظام به معنای حفظ کیان اسلام ۱۲۹
موارد تزاحم و حفظ نظام اجتماعی با نظام سیاسی ۱۳۰
حق تمرد در حکومت‌های مشروع و نامشروع از نظر امامیّه ۱۳۱
الف) حق تمرد در حکومت نامشروع ۱۳۱
ب) حق تمرد در حکومت مشروع ۱۳۲
زندگی در حکومت جور ۱۳۴
الف) موارد حرمت همکاری با حاکم جائر ۱۳۴
ب) موارد جواز همکاری با حاکم جائر ۱۳۸
جمع‌بندی ۱۴۳
تقیّه و عدم سازش با حکومت جور ۱۴۵
مسؤلیت‌پذیری در دستگاه حکومت جور ۱۴۷
تقیّه در عرصه سیاست خارجی ۱۵۰
الف) دفاع از موجودیت اسلام ۱۵۱
ب) بسط و گسترش اندیشه اسلامی ۱۵۱
ج) حفظ اسرار کشوری ۱۵۲
فصل چهارم: قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی
دامنه تقیّه در قران ۱۵۵
الف) دلالت آیاتی که لفظی و ظاهری است. (مطابقی) ۱۵۵
ب)دلالت آیات به نحو تضمّنی ۱۵۶
ج) آیاتی که دلالت آن‌ ها بر تقیّه تفسیر به باطن است. ۱۵۶
جمع‌بندی ۱۵۸
دامنه تقیّه در روایات ۱۵۹
موارد عدم جواز تقیّه در روایات ۱۶۰
بررسی و جمع‌بندی ۱۶۳
بررسی روایات ۱۶۵
دامنه تقیّه از نظر عقل ۱۶۶
دامنه تقیّه از دیدگاه فقها ۱۶۷
۱- واجب و محرماتی که در نظر شارع بسیار اهمیّت دارند ۱۶۷
۲- قتل النفس از نظر علما ۱۶۹
۳- برائت از اهل البیت ♣ ۱۷۱
قلمرو تقیّه از دیدگاه امام خمینی ◙ ۱۷۴
موارد استثناء شده از تقیّه ۱۷۵
سیره عملی امام خمینی ◙ در تقیّه ۱۷۶
استراتژی تقیّه و قلمرو آن ۱۷۸
نتیجه……………………………………………………………………………… ۱۸۱
فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………….. ۱۸۴

مقدمه

الف) تبیین موضوع

استفاده از تقیّه یکی از روش های رایج و عقلایی در بین ملت ها و جوامع بشری است زیرا عقل انسان به کارگیری آن را در برابر خطرها ضروری می داند و از آن جا که دین خدا هرگز حاوی مطالبی متعارض با ضروریات عقلی نیست، اسلام نیز این حکم ضروری عقل را تایید نموده است. پس تقیّه یکی از مباحث بسیار مهمی است که در شریعت اسلام و سایر ادیان و مکاتبی که دارای برنامه های اجتماعی و حکومتی می باشند مورد تاکید است و به عنوان یک اصل مسلّم در بین آن ها پذیرفته شده است.
البته در باب تقیّه، موضوع اصلی بحث ما تقیّه فردی نیست که هر جا انسان احساس خطر کرد از آن در جهت رفع خطر شخصی استفاده نماید بلکه در این مبحث تقیّه حکومتی و سیاسی مورد نظر است گرچه به تناسب بحث، از تقیّه فردی نیز استفاده شده است.
به عبارت دیگر در این مبحث برآنیم که نظر اسلام را درباره تقیّه در فقه سیاسی تبیین کرده و جایگاه و کارآمدی آن را از نظر حکومتی و فقه سیاسی مورد بررسی قرار دهیم لذا دراین رساله ابتدا تصویر روشنی از مفهوم تقیّه ارائه می گردد و سپس به تبیین اقسام تقیّه پرداخته می شود و مشروعیّت آن در اسلام به اثبات می رسد و در ادامه بحث به کار کردهای تقیّه از بعد سیاسی- اجتماعی اشاره می گردد و پس از بیان ابعاد مختلف تقیّه، جایگاه آن در فقه سیاسی روشن می شود و به دنبال آن دامنه وقلمرو تقیّه در اسلام مورد بررسی و نتیجه گیری و اثبات قرار می گیرد.

ب) ضرورت بحث

وقتی بحث از تقیّه در بین مذاهب و جوامع به خصوص جامعه اسلامی می شود. برداشت های مختلفی مشاهده می شود. بعضی تقیّه را محدود به ضرر شخصی می دانند و برخی تقیّه را یک نوع نفاق و یا دروغ پردازی می دانند. و بعضی دیگر تقیّه را فرار از مسؤلیّت های اجتماعی و سیاسی و نوعی گوشه گیری و سازش با حکومت های ظالمانه تلقی می کنند. و برخی دیگر تقیّه را، خلاف اصل امر به معروف و نهی از منکر می دانند. و گاهی به دسته ای از روایات استناد می کنند که از ائمه ♣ نقل شده است که هر قیامی را نفی، و هرگونه مبارزه با حکومت های ظالم را محکوم می کردند.
به عنوان مثال از امام صادق☻ نقل شده است: « کُلُّ رَایَهٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ »[۱]
«هر پرچمی که پیش از قیام قائم برای مبارزه افراشته شود. صاحب آن طاغوتی است که می خواهد به جای خداوند عبادت شود.»
و با استناد به این نوع احادیث چنین نتیجه گرفتند که ائمه ♣ برای خویش حقی در حکومت ها قائل نبودند و گرنه با قیام بر ضد حکومت ها مخالفت نمی کردند بلکه آن را تشویق می نمودند. این برداشت های غیر صحیح از این دسته روایات سبب شده است تا دشمنان شیعه فضا سازی کنند. و چهره شیعه را در نظر دیگران مخدوش سازند.
لذا ضرورت دارد تا بحث تقیّه با رویکرد سیاسی، اجتماعی مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. و پرده از چهره واقعی و حقیقی آن برداشته شود تا بدین وسیله بتوان از مهمترین اصلی که ریشه قرآنی دارد و مورد تاکید اسلام است و همواره شیعه را از شرّ اقدامات خشن اموی ها و غیر اموی ها محافظت نموده است دفاع گردد.
که امام صادق ☻ فرمودند: لا ایمان لمن لا تقیّه له…[۲]

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

ج) اهداف تحقیق

با توجه به این که زمینه گرایش به معارف دینی و ارزش های معنوی در دنیا به شدّت افزایش یافته است و جوامع دینی بخصوص قشر جوان به دنبال کشف حقایق و رسیدن به یک ثبات فکری می باشند. و از طرفی مردم بسیاری از کشورها در سیطره حکومت های جور زندگی می کنند و نمی توانند ایده های خود را بصورت علنی ابراز کنند بنابراین طرح بحث تقیّه سیاسی و احکام و ظوابط آن می تواند ابزار بسیار مناسبی جهت مبارزه خاموش و بکارگیری آن به عنوان یک دستور العمل اجرایی در بعد سیاسی مورد استفاده آن ها قرار گیرد.
لذا اهداف در این تحقیق عبارتند از:
۱- شناخت معنای لغوی و اصطلاحی تقیّه
۲- شناخت فلسفه تقیّه از نظر مکتب اهل بیت♣
۳- آشنایی با مبانی مشروعیّت تقیّه
۴- شناخت انواع تقیّه و کارکردهای آن در ابعاد سیاسی و اجتماعی
۵- آشنایی با تقیّه حکومتی و جایگاه و ابعاد آن در فقه سیاسی
۶- آشنایی با قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی

د) سابقه پژوهش( پیشینه تقیّه پژوهی)

دانشمندان شیعه در آثار تفسیری، فقهی، اصولی و تاریخی و… به بحث از تقیّه پرداخته اند. پیشینه کتاب نویسی و رساله نویسی درباره تقیّه، نزد دانشمندان شیعی، به اصحاب ائمّه اطهار♣ برمی گردد. که بعضی از اصحاب آنان در این زمینه رساله ای را به رشته تحریر درآورده اند.[۳]
در زمان غیبت کبری(۲۶۰ تا ۳۲۱) نیز کتاب هایی با عنوان «التقیّه» از سوی دانشمندان شیعه به نگارش درآمده است مانند صاحب بصائر الدرجات و عیّاشی(متوفای۳۲۰٫ق)[۴]
در واقع شروع نگارش مباحث تقیّه را باید از دوره جمع آوری روایات تقیّه ای بدانیم یعنی (دوره امام رضا تا زمان غیبت) که بعدها این روایات در جوامع روایی شیعه گنجانده شده، از جمله می توان از کتاب اصول کافی شیخ کلینی◙ متوفای (۳۲۸) که محتوی ۲۳ حدیث در باب «تقیّه» و ۱۶ حدیث در باب «الکتمان» می باشد، ذیل کتاب الایمان و الکفر نام برد.
و همچنین مرحوم حرّ عاملی( متوفای ۱۱۰۴ق) که حدود ۱۴۰ روایت در کتاب (وسایل الشیعه) و مرحوم علامه مجلسی◙ (متوفی۱۱۱۱ق)حدود ۱۰۹ روایت در کتاب بحارالانوار جمع آوری کرده است. البته لازم به ذکر است که مفسران شیعه و سنّی ذیل آیات مربوط به تقیّه روایاتی را هم در این باره ذکر کرده اند.
علی رغم اینکه تقیّه از مباحث مهم فقهی می باشد ولی در کتب فقهی باب معیّن و جایگاه مشخصی برای آن باز نشده است.
برخی از فقیهان مانند مرحوم کرکی، شیخ انصاری، آقا ضیاءالدین عراقی و امام خمینی◙ در رساله های مستقل به بررسی تقیّه پرداخته اند. و برخی دیگر مانند شهید اول، فاضل مقداد و سید حسن بجنوردی، مکارم شیرازی و… در قواعد فقهیّه آن را مورد تحقیق قرارداده اند و برخی مانند شیخ جعفر کاشف الغطاء(متوفای ۱۲۲۸ق) در کشف الغطاء و حاج آقا رضا همدانی در «مصباح الفقیه»، محقق اصفهانی در« بحوث فی الفقه» و آیه الله خویی در کتاب« التنقیح» در لابلای مباحث فقهی مانند«وضو» به مناسبت بحث به صورت استطردادی به بحث تقیّه توجه کرده اند. و گاهی هم در اصول در مبحث «تعادل و تراجیح» به مناسبت بحث از مرجحات و اینکه «فانّ الرشد فی خلافهم» پیرامون تقیّه به بحث پرداخته‌اند.