قانون مدنی تعریفی از دلیل ارائه نداده است اما ماده ۱۹۴ قانون آیین دادرسی داد گاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی، دلیل را چنین تعریف کرده است: «دلیل، عبارت از امری است که اصحاب دعوا برای اثبات یا دفاع از دعوا به آن استناد می نمایند».

ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی و فصل دهم قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی، دلایل را از قرار زیر می‌داند:
۱- اقرار
۲- اسناد کتبی
۳- شهادت
۴- امارت
۵- سوگند
۶- معاینه محل
۷- تحقیق محلی
۸- کارشناسی
بنابراین، اگر چه ماده ۱۹۴ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی به صورت مطلق هر امری را که در دادرسی مستند طرفین قرار گیرد، مشمول عنوان دلیل و قابل استناد می‌داند اما به توجه با آنکه نظام ارزیابی دلیل در حقوق ما نظام قانونی است و ادله در قانون احصا شده‌اند، برای آنکه دلیل مثبت دعوا باشد، باید مشمول یکی از انواع ادله مذکور در قانون باشد و طرفین نمی‌توانند هر امری را که خارج از قالب ادله مذکور است به عنوان دلیل در دادگاه مورد استناد قرار دهند. (عبداللهی، ۱۳۹۱، ص۲۰)

۱-۳- داده پیام و انواع آن

۱-۳-۱- داده پیام عادی

هر نمادی از واقعه، اطلاعات یا مفهوم که با وسایل الکترونیکی، نوری و یا فناوریهای جدید اطلاعات تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش شود (ماده ۲ قانون تجارت الکترونیک ایران) داده پیام عادی است. ماده ۱۲ همین قانون مقرر می‌دارد: اسناد ادله اثبات دعوا ممکن است بصورت داده پیام بوده و در هیچ محکمه یا اداره دولتی نمی‌توان بر اساس قواعد ادله موجود، ارزش اثباتی داده پیام را طرفاً به دلیل شکل و قالب آن رد کرد. بخشی از این ماده به نوعی تکرار مفهوم مذکور در ماده ۶ است مضافاً اینکه این ماده به نحو نامناسبی تنظیم شده است و به نظر می رسد قانونگذار بیشتر در پی آن بوده است که در حکم سند بودن داده پیام و قابلیت استناد آنرا تثبیت نماید و این امر می‌توانست به صراحت در ماده مزبور ذکر شود (نوری، ۱۳۹۰).
از آنجا که داده پیام سند است، قواعد قابلیت استناد سند در خصوص قابلیت استناد داده پیام نیز اعمال می‌شود. بنابراین اسناد کاغذی و الکترونیکی عادی اصولاً مگر در صورت ایراد طرف که منجر به بررسی سند می گردد معتبر است. البته بموجب ماده ۱۹۹ ق.آ.د.م. دادگاه می‌تواند در دعاوی حقوقی هر گونه تحقیق یا اقدامی که برای کشف حقیقت لازم بداند انجام دهد. از نظر نحوه تعیین ارزش دلیل الکترونیک به طور کلی ارزش اثباتی داده پیامها با توجه به عوامل مطمئنه از جمله تناسب روش های ایمنی به کار گرفته شده با موضوع و منظور مبادله داده پیام تعیین می‌شود. ماده ۱۳ قانون تجارت الکترونیکی ایران (نوری، ۱۳۹۰).
بر این اساس امکان صدور حکم بر اساس یک داده پیام یک امر نسبی است و به این معنا که یک داده پیام با یک درجه امنیت و قابلیت اعتماد ممکن است به لحاظ اهمیت نداشتن موضوع دعوا مستند صدور حکم قرار گیرد در حالی که داده پیام دیگری علی رغم سطح بالای ایمنی و اعتماد بخشی به جهت اهمیت بالای موضوع مورد دعوا برای صدور حکم کافی تشخیص داده نشود بطور مثال: دادرس ممکن است یک نامه الکترونیکی دوستانه را که جز رمز ورود امضای دیگری ندارد مستند صدور حکم بر انجام یک معامله جزئی قرار دهد هر چند رمز ورودهای عادی به علل مختلف در معرض کشف و فاش شدن قرار دارند اما نامه الکترونیکی بین دو تاجر که حاکی از اقرار یک طرف به مبلغ بالایی از بدهی به طرف دیگر است به سادگی مورد اوّل مستند صدور حکم قرار نخواهد گرفت (نوری، ۱۳۹۰).
بدیهی است این بدان معنا نیست که دادرس، زمانی که موضوع از اهمیت کمی برخوردار است هر گونه داده پیامی را بپذیرد زیرا ملاک اهمیت نسبت به طرفین است و اگر موضوعی مهم نباشد طرح دعوا صورت نمی گیرد. بلکه مراد آن است که از آنجا که در سیستم‌های کامپیوتری و معاملات اینترنتی سطح امنیت موجود متناسب با کار کردهاست، لازم نیست امنیتی که برای یک معامله چند میلیون دلاری در نظر گرفته می‌شود برای معاملات با مبالغ پایین نیز در نظر گرفته شود. بنابراین در معامله با اهمیت تر اول عدم رعایت ایمنی های لازم قابل اعتماد و استناد دلیل را زیر سوال خواهد برد همانطور که در معامله دوم هم عدم وجود سطح ایمنی متناسب چنین نتیجه ای دارد (نوری، ۱۳۹۰).
مقنن ایران نیز در تعیین ارزش اثباتی داده پیام (عادی) از قانون انسیترال الهام گرفته است. در این قانون به طور جزئی‌تر به اموری که دادرس برای تعیین ارزش اثباتی داده پیام باید مورد بررسی قرار دهد پرداخته است. از آنجا که عموماً داده پیام ارائه شده به دادگاه ذخیره یا مبادله شده است علاوه بر قابلیت اعتماد در روش ایجاد، قابلیت اعتماد ذخیره سازی یا مبادله داده پیام و همچنین قابلیت اعتماد صحت، دقت و تمامیت داده پیام و هر عامل مرتبط دیگر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
البته در قانون نمونه بر خلاف قانون ما قید تناسب روش های ایمنی به کار گرفته شده با موضوع و منظور مبادله داده پیام وجود ندارد. اما به نظر می رسد بند ۲ ماده ۹ قانون به خصوص با توجه به عبارت هر عامل مرتبط دیگر در پایان ماده به این امر نیز نظر داشته است (نوری، ۱۳۹۰).
بر این اساس، بند ۱۰ دستور العمل اجرای سازمان بورس که مقرر می‌دارد: در صورت بروز اختلاف بین کارگزار و مشتری در خصوص محتوای داده پیام ها، اطلاعات مندرج در سامانه اطلاعاتی کارگزار معتبر و برای طرفین لازم الاتباع می باشد. در صورتی از نظر مقررات قانونی قابل پذیرش است که عناصر دلیل الکترونیک بر طبق نظر کارشناس و محکمه و بر اساس مقررات فنی و قانونی در دلیل یافت شده و به عبارت دیگر ارزش لازم بردلیل الکترونیک بار شود. بنابراین هر چند ممکن است توافق طرفین در چارچوب مصداقی از امارات و به تبع آن یکی از ادله قانونی اثبات مورد بحث قرار گیرد لکن در نهایت نمی‌توان به بیش از این نتیجه رسید که توافق طرفین می‌تواند یکی از اسباب اماره شناختن موضوع مورد توافق در چارچوب مقررات قانونی باشد (نوری، ۱۳۹۰).
در خصوص نحوه نگهداری داده پیام، ماده ۸ قانون تجارت الکترونیک ایران مقرر می‌دارد: هر گاه قانون لازم بداند که اطلاعات بصورت اصل ارائه و نگهداری شود. این امر یا نگهداری و ارائه اطلاعات به صورت داده پیام نیز در صورت وجود شرایط زیر امکان پذیر می باشد (نوری، ۱۳۹۰).
الف: اطلاعات مورد نظر قابل دسترسی بوده و امکان استفاده در صورت رجوع بعدی فراهم باشد.
ب: داده پیام به همان قالبی (فرمتی) که تولید، ارسال و یا دریافت شده و یا به قالبی که دقیقاً نمایش گر اطلاعاتی باشد که تولید و ارسال و دریافت شده نگهداری شود.
ج: اطلاعاتی که مشخص کننده مبدأ، مقصد، زمان ارسال و زمان دریافت پیام می باشند نیز در صورت وجود نگهداری شوند.
د: شرایط دیگری که هر نهاد، سازمان، دستگاه دولتی و یا وزارت خانه در خصوص نگهداری داده پیام مرتبط با حوزه مسئولیت خود مقرر نموده فراهم شده باشد.
نگهداری اسناد بصورت کامپیوتری باجسم بسیار کمتر، دسترسی آسان، سریع، همیشگی مزایای فراوانی را نسبت به نگهداری کاغذی اسناد ایجاد کرده است. تنها مشکلی که در این میان وجود دارد سادگی تغییر اطلاعات و حذف آنهاست و به همین لحاظ قوانین مختلف سعی در پیش بینی روشهایی برای حل این مشکل دارند (نوری، ۱۳۹۰).
یکی دیگر از مقاصد تدوین این ماده حل مسأله مربوط به اصالت در اسناد کامپیوتر است از آنجا که علی الاصول در دادگاههای ما کپی قابل استناد نیست و در صورت ایراد اصل آن باید ارائه شود، لذا تدبیری اندیشیده شده تا در صورت رعایت شرایط مذکور در این ماده داده پیام‌های نگهداری شده به شکل مذکور در فوق به عنوان اصل محسوب شود (نوری، ۱۳۹۰).
بر اساس ماده فوق نگهداری اسناد باید با قابلیت ارائه مجدد آن همراه باشد زیرا مقصود اولیه و اصلی از نگهداری اسناد استفاده مجدد از آن در موقع ضرورت است. با حصول این شرایط فی الواقع یکی از کارکردهای نوشته تحقق می‌یابد. داده پیام باید دقیقاً به همان قالبی که وجود داشته و یا به قالبی که دقیقاً نمایشگر همان اطلاعات اولیه باشد نگهداری شود بر این اساس چنانچه متن تولید شده به شکل وورد^[۴] باشد می‌توان آن را به شکل پی دی اف^[۵] نگهداری نمود. زیرا در این صورت متن به قالبی نگهداری می‌شود که دقیقاً نمایشگر اطلاعات اولیه به شکل وورد است با این وجود باید توجه داشت اطلاعات نمی‌تواند بدون تغییر ذخیره شود زیرا معمولاً اطلاعات هنگام ذخیره شدن، رمزگشایی یا خلاصه شده و به هر روی به نوعی تغییر می‌یابند. (نوری، ۱۳۹۰).
چنانچه داده پیام از سوی شخص دیگری ارسال شده باشد برای نگهداری و امکان ارائه آن در موارد نیاز به دادگاه لازم است در صورت وجود، مبدأ، مقصد و زمان ارسال و دریافت پیام مشخص باشد. این اطلاعات برای شناسایی پیام ضروری هستند بند ج ماده ۸ به تبعیت از بند G ماده ۱۰ قانون نمونه آنستیرال در مورد تجارت الکترونیکی با تحمیل وظیفه نگهداری اطلاعات مربوط به پیام استانداردی بالاتر از استانداردهای موجود در قوانین ملی در خصوص مبادله اسناد کاغذی ایجاد کرده است. با این حال اطلاعات اضافی دیگر مربوط به پیام مثل تایید و دریافت توسط گیرنده لازم نیست نگهداری شود، ضمن اینکه در حالتی که فقط برخی اطلاعات پیام ذخیره شده و مابقی استثناء می‌شود به تمامیت داده پیام لطمه ای وارد نمی‌شود. اگر در نگهداری یک داده پیام اطلاعات مربوط به مبدأ، مقصد یا زمان ارسال و دریافت داده پیام نگهداری نشود ممکن است چنین استدلال نمود که دادگاه باز هم می‌تواند داده پیام مذکور را مستند صدور حکم قرار دهد. زیرا همانطور که قبلاً بحث کردیم بر اساس ماده ۱۳ قانون تجارت الکترونیک ایران ارزش اثباتی داده پیامها با توجه به عوامل مطمئنه از جمله تناسب روش های ایمنی به کار گرفته شده با موضوع و منظور مبادله داده پیام و با نظر دادرس دادگاه تعیین می‌شود و لذا ممکن است دادرس داده پیام مذکور را نیز برای صدور حکم کافی و قانع کننده تشخیص دهد (نوری، ۱۳۹۰).
داده پیامی که شرایط مذکور در ماده ۸ را دارا باشد یک داده پیام عادی است و از همان قواعد مربوط به قابلیت استناد داده پیام عادی پیروی می‌کند. توجه به این نکته لازم است که در خصوص شرایط نگهداری داده پیام به صورت عادی هیچ اشاره ای به این امر نشده است که نوع نگهداری به گونه ای باشد که امکان تغییر و دخل و تصرف در داده پیام را منتفی سازد و علی الاصول تحقق این امر به داده پیام مطمئن واگذار شده است (نوری، ۱۳۹۰).

۱-۳-۲- داده پیام مطمئن

همانگونه که اشاره کردیم اصولاً چنانچه امضای الکترونیکی ملحق به یک داده پیام عادی باشد آن داده پیام عادی است و چنانچه امضای ملحق شده امضای الکترونیکی مطمئن باشد آن داده پیام مطمئن است. براین اساس از آنجا که ماده ۱۰ قانون تجارت الکترونیکی ایران شرایط امضای الکترونیکی مطمئن را بر شمرده است. چنانچه داده پیامی دارای چنین امضایی نباشد آن داده پیام عادی است. مگر در خصوص نگهداری داده پیامها که منطبق با شرایط یک سیستم اطلاعاتی مطمئن باشد ماده ۱۱ قانون تجارت الکترونیک ایران.توصیف حقوقی و فنی امضای الکترونیکی مطمئن در این مجال نمی گنجد فقط به اختصار اشاره می نمائیم که امضای الکترونیکی مطمئن به طریقه اطمینان بخشی هویت امضاء کننده و تمامیت داده پیام را تضمین می‌کند (نوری، ۱۳۹۰).
در خصوص نگهداری داده پیام مثل اسناد مربوط به حساب معاملات مشتریان کارگزاری یا اسناد حسابداری یا مالیاتی یک شرکت بصورت مطمئن به گونه ای که آثار و عوارض داده پیام مطمئن برآن بار شود ماده ۱۱ مقرر می‌دارد: سابقه الکترونیکی مطمئن عبارت از داده پیامی است که با رعایت یک سیستم اطلاعاتی مطمئن ذخیره شده و به هنگام لزوم در دسترس و قابل درک است. سیستم اطلاعاتی مطمئن سیستم اطالاعاتی است که به نحوی معقول در برابر سوء استفاده و نفوذ محفوظ باشد سطح معقولی از قابلیت دسترسی و تصدی صحیح را دارا باشد به نحوی معقول متناسب با اهمیت کاری که انجام می‌دهد پیکر بندی و سازماندهی شده باشد موافق با رویه ایمن باشد نبد ج ماده ۲٫ بنابراین برای اینکه بتوان در محضر دادگاه داده پیام مطمئن ارائه نمود باید داده پیام را مطابق با شرایط یک سیستم اطلاعاتی مطمئن ذخیره و نگهداری نمود (نوری، ۱۳۹۰).
به این صورت که سیستم اطلاعاتی باید به نحو معقولی در برابر سوء استفاده و نفوذ محفوظ باشد. اینکه سطح محفوظ بودن سیستم باید چه میزان باشد از نظر فنی بطور دقیق قابل تعیین نیست زیرا نمی‌توان برای نگهداری تمامی داده پیام ها با هر سطحی از ارزش و اهمیت کاربرد یک تکنیک را پیشنهاد کرد چون ممکن است یک تکنینک واحد برای نگهداری برخی داده پیامها بسیار پر هزینه باشد و برای نگهداری برخی دیگر اطمینان بخشی کافی ایجاد ننماید ضمن اینکه از آنجا که یک جنگ دائمی بین قانون شکنان و حامیان قانون وجود دارد مناسب با عملکرد قانون شکنان سطح و درجه اهمیت به کار رفته در سیستمها افزایش می‌یابد و لذا پیشنهاد یک تکنیک خاص امکان ندارد (نوری، ۱۳۹۰).
با لحاظ کردن این مسائل است که قانونگذار محفوظ بودن در برابر نفوذ به نحو معقول را کافی داشته است. اصطلاح معقول سنجش عقلانی با توجه به اوضاع و احوال مبادله داده پیام از جمله طبیعت مبادله، مهارت و موقعیت طرفین، حجم مبادلات طرفین در مورد مشابه، در دسترس بودن گزینه های پیشنهادی و در آن گزینه ها از جانب هر یک از طرفین، هزینه گزینش های پیشنهادی، عرف و روش های معمول ومورد استفاده در این نوع مبادلات ارزیابی می‌شود. بند ده ماده ۲، هر چند این تعریف از اصطلاح معقول بیشتر به موقعیت های مبادله داده پیام باز می گردد با این حال تأکید می کنیم حفاظت معقول یک سیستم اطلاعاتی در مقابل نفوذ بستگی زیادی به نوع و اهمیت اطلاعات نگهداری شده دارد (نوری، ۱۳۹۰).
سیستم اطلاعاتی باید سطح معقولی از قابلیت دسترسی و تصدی صحیح را دارا باشد فرض کنیم قرار است نگهداری اسناد در یک شرکت بزرگ که دارای شبکه کامپیوتری و سرور مرکزی است بصورت الکترونیکی انجام شود. در این شرکت کلیه حسابداران می‌توانند اطلاعات مربوط به شرکت را در حیطه صلاحیت و امکانات این افراد خارج می گردد و فقط توسط اداره کننده سرور مرکزی امکان پذیر است. اما در یک شرکت کوچک فقط یک نفر مأمور ثبت اسناد است ایجاد یک رمز ورود سطح معقولی از قابلیت دسترسی و تصدی صحیح را تحقق می بخشد و مانع از ورود یا تغییر اطلاعات بوسیله دیگران می گردد (نوری، ۱۳۹۰).
سیستم اطلاعاتی باید متناسب با اهمیت کاری که انجام می‌دهد به نحوی معقول پیکر بندی و سازماندهی شده باشد. مهمترین عامل معقول بودن یک سیستم سنجش تناسب آن با اهمیت کاری است که انجام می‌شود حال اگر سیستم اطلاعاتی متناسب با اهمیت اطلاعات نگهداری شده سازماندهی شده باشد یعنی سیستم نرم‌افزار و سخت افزاری آن به گونه ای طراحی شده باشد که قابلیت نگهداری و ثبت آن اطلاعات را داشته باشد در آنصورت یکی دیگر از شروط سیستم اطلاعاتی مطمئن به دست آمده است (نوری، ۱۳۹۰).
شرط وجود یک سیستم اطلاعاتی مطمئن آن است که موافق با رویه ایمن باشد. رویه ی ایمن رویه ای است برای تطبیق صحت ثبت داده پیام، منشأ و مقصد آن با تعیین تاریخ و برای یافتن هر گونه خطا یا تغییر در مبادله محتوا و یا ذخیره سازی داده پیام از یک زمان خاص، یک رویه ایمن ممکن است با بهره گرفتن از الگوریتمها یا کدها کلمات یا ارقام شناسایی، رمز نگاری، روش های تصدیق با پاسخ برگشت و یا طریق ایمنی مشابه انجام شود. بند ۸ ماده ۲٫ بنابراین در رویه ایمن صحت و تمامیت اطلاعاتی که تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش شده است تضمین می‌شود و زمان ثبت و ذخیره اطلاعات و هر گونه تغییر احتمالی در آن قابل کشف است (نوری، ۱۳۹۰).
روشن است هیچ شخص یا سازمانی نمی‌تواند داور کار خود باشد و مستنبط از ماده ۷۹ قانون تجارت الکترونیک ایران، وزارت بازرگانی با ارائه پیشنهاد و تأیید شورای عالی فناوری اطلاعات باید خواستار و تدوین مقررات و ضوابط فنی تحقق سوابق الکترونیکی مطمئن گردد (نوری، ۱۳۹۰).

۱-۳-۳- آثار تفکیک میان داده پیام عادی و مطمئن

مهمترین اثر تفکیک میان داده پیام عادی ومطمئن در میزان قابلیت استناد آنهاست.
نسبت به داده پیام مطمئن، سوابق الکترونیکی مطمئن و امضای الکترونیکی مطمئن، انکار و تردید مسموع نیست و تنها می‌توان ادعای جعلیت به داده پیام مزبور وارد و یا ثابت نمود که داده پیام مزبور به جهتی از جمات قانونی از اعتبار افتاده است. ماده ۱۵ قانون تجارت الکترونیک (نوری، ۱۳۹۰).
خصوصیتی که قانونگذار برای داده پیام مطمئن در نظر گرفته است خصوصیات انحصاری اسناد رسمی است.در اسناد رسمی سنتی نیز ادعای انکار و تردید مسموع نیست و تنها می‌توان ادعای جعل را مطرح نمود.بنابراین داده پیام مطمئن را اگر سند رسمی ننامیم لااقل در حکم سند رسمی است با این وجود ماده ۱۵ پیش نویس قانون که مقرر می داشت: کلیه داده پیام هایی که به طرق مطمئن ایجاد و یا نگهداری شده‌اند از حیث محتویات و امضای مندرج در آن، تعهدات طرفین یا طرفی که تعهد کرده و کلیه اشخاصی که قائم مقام قانونی آنان محسوب می شوند و اجرای مفاد آن و سایر آثار در حکم اسناد رسمی است در قانون مصوب مجلس شورای اسلامی به این شکل تغییر یافت که کلیه داده پیام هایی که به طریق مطمئن ایجاد و نگهداری شده‌اند از حیث محتویات و امضای مندرج در آن، تعهدات طرفین یا طرفی که تعهد کرده و کلیه اشخاصی که قائم مقام قانونی آنان محسوب می شوند و اجرای مفاد آن و سایر آثار در حکم اسناد معتبر و قابل استناد درمراجع قضایی و حقوقی است. ماده ۱۴ قانون تجارت الکترونیک (نوری، ۱۳۹۰).
بر این اساس قانونگذار عبارت در حکم اسناد رسمی را حذف نموده است به نظر می رسد این امر چنانچه از ماده ۱۲۷۸ ق.م. بر می آید بدان دلیل بوده است که ماهیت سند رسمی، با مقام تنظیم کننده سند که همانا مأمور رسمی صلاحیتدار دولت و به عبارت دقیق تر دولت می باشد مرتبط است از آنجا که دفاتر صدور گواهی و شرکتها و سازمانهایی که سوابق یا امضای الکترونیکی مطمئن ایجاد می نمایند لزوماً دولت نیستند، در نظر گرفتن خصوصیات اسناد رسمی برای این داده پیامها وجهی ندارد در قوانین نمونه آنستیرال و قوانین سایر کشورها نیز علی الاصول چنین تفکیکی مشاهده نمی‌شود به این معنا بین میزان اعتبار سند و رسمی بودن آن ارتباط تام وجود ندارد. مضافاً اینکه در نظر گرفتن خصوصیات اسناد رسمی برای داده پیام‌های مطمئن که هنوز تجربه علمی از کار برد آنها وجود ندارد. چندان منطقی نیست. بنابراین هر چند تفکیک میان داده پیام عادی و مطمئن، مفید به نظر می رسد، لکن صحیح تر آن بود که قانونگذار قابلیت اعتماد داده پیام مطمئن را مگر در صورت وجود دلیل معارض مفروض می انگاشت. با این وجود قانونگذار ماده را بر گونه ای تغییر داده که تهی از ارزش حقوقی مناسب گشته است (نوری، ۱۳۹۰).
زیرا همانطور که می دانیم نه تنها داده پیام‌های مطمئن بلکه داده پیام‌های عادی نیز در حکم اسناد معتبر و قابل استناد در مراجع قضایی است و میزان ارزش آن از حیث مطمئن یا عادی بودن داده پیام و همچنین درجه و میزان ارزش آن در صورت عادی بودن با توجه به اوضاع و احوال قضیه و از جمله تناسب اهمیت موضوع با درجه ایمنی استفاده شده توسط قاضی دادگاه تعیین می‌شود و این امری است که بارها در مواد ۱۳،۱۲،۸،۶ به آن اشاره شده و بر ذکر مجدد آن در ماده مزبور اثری بار نیست (نوری، ۱۳۹۰).
با این حال با توجه به وضعیت فعلی قانون تجارت الکترونیکی به نظر می رسد باید بر این عقیده بود که قانونگذار بدین طریق خواسته است برخی آثار اسناد رسمی یعنی عدم امکان ادعای انکار و تردید به داده پیام مطمئن را بپذیرد و برخی دیگر از آثار اسناد رسمی از جمله لازم الاجرا بودن مفاد آن از طریق دفاتر اسناد رسمی را مجاز نشمارد (نوری، ۱۳۹۰).
ماده ۱۶ نیز در خصوص نگهداری داده پیام توسط شخص ثالث مقرر می‌دارد: هر داده پیامی که توسط شخص ثالث مطابق با شرایط ماده ۱۱ این قانون ثبت و نگهداری می‌شود، مقرون به صحت است. ظاهراً این ماده بدین جهت پیش بینی شده تا به اسناد الکترونیکی تنظیم شده، توسط سازمانها یا شرکتهایی که اقدام به ارائه خدمات الکترونیکی می نمایند همچون سازمان بورس و شرکتهای کارگزاری اثر قابل استنادی ویژه‌ای اعطا کند، اما با این حال وجود این ماده توجیه چندانی ندارد. زیرا ماده ۱۱ مربوط به سابقه الکترونیکی مطمئن است و بنابراین نه تنها داده پیام منظور نظر ماده ۱۶ مقرون به صحت است بلکه ادعای انکار و تردید نسبت به آن نیز مسموع نیست و تنها می‌توان نسبت به آن ادعای جعل نمود. تأکید می نمائیم که هر داده پیامی مطابق ماده ۱۱ توسط هر کس خواه خواهان، خوانده یا شخص ثالث نگهداری شود مقرون به صحت است، مضافاً اینکه ادعای انکار و تردید نسبت به آن نیز مسموع نیست. خاطر نشان می سازیم قانون نمونه آنستیرال دراین مورداز قانون تجارت الکترونیکی ایران دقیق تر است. بنابراین مطابق قانون نمونه آنستیرال، در ارزیابی ارزش اثباتی داده پیام، قابل اعتماد بودن روش ایجاد، ذخیره سازی یا مبادله، روش حفظ تمامیت و شناسایی اصل ساز و هر عامل مرتبط دیگر مورد توجه قرار خواهد گرفت بدون اینکه بحثی از عادی یا مطمئن بودن داده پیام پیش آید و بر این اساس نیز مباحثی همچون عدم پذیرش و انکار و تردید نسبت به بعضی از انواع داده پیامها پیش نخواهد آمد (نوری، ۱۳۹۰).

۱-۳-۴- اهمیت داده پیام

امروزه شاهد رشد و نمو، نهال نوپای تجارت الکترونیک در کشورمان هستیم اما بنا به دلایلی روند این رشد، کند و شکننده است. فقر فنی و قانونی در این زمینه به مثابه بندی بر دست و پای تجارت الکترونیک است که از ترقی و تعالی آن جلوگیری می‌کند. اگر چه با وضع قانون تجارت الکترونیک ۱۳۸۲ گامی مهم و مؤثر در این خصوص برداشته شده است، اما هنوز ابهام پاره ای از مسائل همچون ارزش اثباتی این اسناد مرتفغ نگردیده است. قانون تجارت الکترونیک در ماده ۱۲ به صراحت ادله الکترونیک اثبات دعوی را واجد ارزش اثباتی معرفی می کند و در مواد ۱۳ الی ۱۶ بطور کلی و مختصر مطالبی در خصوص کیفیت ارزش اثباتی ادله الکترونیک خصوصاً سند الکترونیک پرداخته ولی بدون شرح و مسکوت مانده که این امر نیازمند بررسی دقیق، موشکافانه و تبیین مبانی ارزش اثباتی سند الکترونیک و مقایسه ارزش این اسناد با سایر ادله است تا از این ره آورد ضمن رفع ابهامات موجود، جایگاه اثباتی این نوع اسناد مشخص و زمینه اعتماد عمومی در خصوص استفاده از این اسناد فراهم آمده و محاکم و قضات محترم بدون وجود شک و شبهه اقدام به صدور رای به استناد اسناد الکترونیک نمایند (نوری، ۱۳۹۰).
در ر استای رفع موانع حقوقی، داده پیام نقش اساسی را ایفا می‌کند به این دلیل که تمام تبادلات در فضای الکترونیکی در قالب داده پیام انجام می گیرد. این موضوع در ماده ۵ قانون نمونه تجارت الکترونیکی بیان شده است که مقرر می‌کند: « اطلاعات صرفا به این دلیل که در قالب داده پیام هستند نباید فاقد اثر، اعتبار و قابلیت اجرایی حقوقی باشند.» قانون نمونه در ماده ۶ اعلام می‌دارد: « در جایی که کتبی بودن شرط است، مانند انعقاد قرار داد،داده پیام شرط کتبی بودن را احراز و رفع مانع حقوقی می‌کند، به شرطی که در قالبی باشد که برای ارجاعات بعدی قابل دسترس و استفاده باشد.» در مواردی که ممضی بودن شرط است، مانند امضاء قرار داد، داده پیام این شرط را احراز و رفع مانع حقوقی می‌کند به شرطی که هویت امضاء کننده را تعیین کند. در ماده ۷ ق.ت.ا.ا مقرر می‌کند: «هر گاه قانون وجود امضاء را لازم بداند امضای الکترونیکی مکفی است» در ماده ۸ ق.ت.ا.ا بیان می‌دارد: «در مواردی که اصل سند باید ارائه یا نگهداری شود داده پیام می‌تواند این شرط را احراز کند.» البته با شرایطی که در این ماده ذکر شده است. در ماده ۱۲ ق.ت.ا.ا بیان شده است: «داده پیام به عنوان ادله اثبات در دعوی قابل قبول است. در مواردی که برای دعوی ادله ارائه می‌شود، نمی‌توان داده پیام را از جمع ادله حذف نمود تنها به این دلیل که الکترونیکی است.» اطلاعاتی نیز که در قالب داده پیام هستند از نظر حقوقی« موثر، معتبر و قابل اجرا» هستند. ماده ۱۴ ق.ت.ا.ا بر اصل عدم تبعیض استوار است، که بین اطلاعات مندرج در کاغذ و داده پیام تبعیض قائل نشده و هر دو را به یک اندازه معتبرمی‌داند (نوری، ۱۳۹۰).
الف) به دلیل داده پیام بودن آن
ب) هرگاه داده پیام بهترین دلیل بوده که شخص اقامه کننده آن به طور معقول و متعارف می‌توانسته به دست آورد. به این دلیل که به شکلی اصلی خود نیست

فهرست نمودار ها
نمودار ۱-۴ نمودار رادار مولفه های منابع انسانی درون سازمانی ۱۴۴
نمودار ۲-۴ نمودار رادار مولفه های منابع انسانی برون سازمانی ۱۴۷
نمودار ۳-۴ نمودار رادار مولفه های حمایت و پشتیبانی ۱۵۰
نمودار۴-۴ نمودار رادار مولفه های تکنولوژی ۱۵۳
نمودار ۵-۴ نمودار رادار مولفه های قوانین ۱۵۶
نمودار ۶-۴ نمودار رادار مولفه های مراودات تجاری ۱۵۸
نمودار ۷-۴ نمودار رادار مولفه های نوآوری ۱۶۰
نمودار ۸-۴ نمودار رادار مولفه های توسعه عملکرد ۱۶۳
نمودار ۹-۴ فراوانی جنسیت نمونه آماری تحقیق ۱۶۵
نمودار ۱۰-۴ فراوانی تحصیلات نمونه آماری تحقیق ۱۶۷
نمودار۱۱-۴ تجربه کاری نمونه آماری تحقیق ۱۶۸
نمودار۱۲-۴ سن افراد نمونه تحقیق ۱۶۹
نمودار۱۳-۴ تعداد کارکنان مشغول درهر واحد تولیدی نمونه آماری تحقیق ۱۷۰
فصل اول:
کلیات طرح

۱- فصل یکم: کلیات

۱-۱ مقدمه

توسعه های واحد صنعتی مبتنی بر شرایطی خاص صورت می پذیرد و به همین دلیل است که الگو های متفاوتی را در این زمینه می توان شاهد بود. مجموعه تصمیم ها و اقدامات مدیریتی عملکرد بلند مدت یک سازمان را تعیین می کند و بررسی محیطی و تدوین استراتژی و اجرای استراتژی و ارزیابی و کنترل و رقابت در بازار آزاد شاید مهمترین دلیل وجودی استراتژی در سازمان ها و ارگان های اقتصادی باشد. اصولا مهمترین قسمت از مباحث مدیریت در هر سازمان «تشریح و تبیین ضعف ها و نارسایی ها، نقاط قوت، موقعیت ها و تهدیدها» است که مدیران و برنامه ریزان ضمن آن به مفروضات سیاسی، یعنی اوضاع و شرایطی که در آینده بر این اوضاع و شرایط اضافه می شوند، یا جانشین می گردند، نیز می پردازند.
محققان از دنیای امروز به عنوان عصر نبود تداوم یاد می کنند. به این معنی است که دیگر تجارب و راه حل های گذشته برای مسایل جاری و آینده سازمان کارگشا نیستند. باید به شیوه ای دیگر اندیشیده شود و به دنبال راهکارهای جدید سازمانی بود تا بتوان کالاها و خدمات را با کمترین هزینه و با کیفیت برتر، آن گونه که در شرایط بازار جهانی بتواند رقابت کند و برنده این مسابقه جهانی باشد.

امروزه انسان در آستانه ورود به عصری نوین ایستاده که عصر خلاقیت و نوآوری نامیده می شود تا جایی که بزرگترین شبکه ارتباطی بشر حاصل حس کنجکاوی، آرمان گرایی، خلاقیت، نوآوری و ارزش آفرینی است که ارزشی در حد تاریخ کامل بشری در یک دوره کوتاه، اما بیشتر از تمامی اعصار گذشته به وجود آورده است. این کارآفرینی عظیم، بستری به پهنای استعدادهای بشری گستراند تا در آن حس دگرگونی طلبی و خودشکوفای انسانی به شدت در تکاپو باشد.
در عصر خلاقیت و نوآوری، سازمان ها نه با بازوی کارگران و نه با کار فکری دانشگران که با توان نوآوری انسان های آفریننده می گردنند. “ژوزف شومپیتر^[۱]“ کارآفرینی را موتور توسعه اقتصادی و لوکوموتیوران این توسعه را کارآفرین معرفی کرد. وی با تاکید بر این که کارآفرینی یعنی مدیریت فرصت، بیان می کند که شرکت های جدید شرکت های قدیم را از بین می برند؛ این فرایند از راه چرخه نوآوری و کارآفرینی انجام می شود. اهمیت کارآفرینی به آنجا رسیده که بعضی از صاحبنظران، کارآفرینی را یکی از عوامل تولید مثل سرمایه و کار شناخته و از آن به عنوان موتور توسعه اقتصادی نام می برند (صمدآقایی، ۱۳۷۷).
تویوتا به عنوان سود آورترین خودروساز جهان که بالاترین حاشیه سود را در صنعت ساخت خودرو دارد، خود را تنها، سازنده خودرو معرفی نمی کند بلکه یک سازمان «انسان ساز» می داند و نام «سیستم انسان های متفکر»را بر خود نهاده است. در چنین سازمانی است که در سال ۲۰۰۵ تنها به وسیله کارکنان ژاپنی آن ۵۴۰ هزار ایده نو ارائه شده است. عملکرد تویوتا نشان می دهد که در دنیایی که چرخه عمر استراتژی در حال کوتاه تر شدن است، برای یک سازمان، تنها راه تضمین موفقیت پایدار، نوآوری و کارآفرینی است.
جهانی شدن چه مثبت و چه منفی، با سرعت فراوان خود در تمام کشورها از جمله کشور ما، در حال نفوذ است.در این حال مهمترین وظیفه ما این است که خود را برای استفاده هر چه بهتر از مزایا و جلوگیری از معایب آن آماده کنیم (کلباسی و جلائی، ۱۳۸۱). برای رویارویی با این پدیده لازم به نظر می رسد که کشورها به پدیده کارآفرینی بین المللی توجه کنند. کارآفرینی بین المللی فرایند شناسایی، تصویب، ارزشیابی و بهره برداری از فرصت ها با عبور از میان مرزها در جهت خلق کالاها و خدمات جدید است. روند عمومی در سازمان های ایران نیز موید این مطلب است که شرایط حاکم بر این سازمان ها، سنتی و غیر کارآفرینانه است و به نظر میرسد که یکی از مهمترین علل ناکارآمدی این سازمان ها در ایران ناشی از نبود کارآفرینی سازمانی است (میرزایی اهرنجانی و مقیمی، ۱۳۸۲).
در اقتصاد رقابتی و مبتنی بر بازار امروز که با تغییرها و تحول های سریع بین المللی همراه شده و فرایند گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی را ایجاد کرده از کارآفرینی به عنوان موتور توسعه اقتصادی یاد می شود.
جهانی شدن واقعیتی است که مثبت یا منفی با سرعت بسیار شتابان در حال پیشروی است. اینکه آن مثبت ارزیابی شود و یا منفی، مقوله ای فرعی است، زیرا خواسته یا ناخواسته همه را در بر خواهد گرفت. در چنین اقتصادی، سازمان ها و کشورهایی می توانند موفق باشند که قابلیت تطبیق با این تغییرها را داشته باشند زیرا کارآفرینی لازمه توسعه فناوری و توسعه فناوری بستر کارآفرینی است و همچنین کارآفرینی تعیین کننده رشد اقتصادی بوده و سازمان ها و کشورهایی که در آنها میزان فعالیت های کارآفرینانه بالاتر است، قادر هستند تا در اقتصاد جهانی موقعیت بهتری را کسب کنند.
سرانجام اینکه، مدیران و سازمان ها باتوجه به لزوم کارآفرینی، برای حفظ بقای خود در عصر جهانی شدن،
می باید برای تقویت رفتار و تفکر کارآفرینی، با فراهم کردن زمینه های حمایتی، متغیرهای پنهان اثر گذار سازمان خود را نیز برای حمایت از رفتار کارآفرینانه تقویت کنند. تفکر و اقدام استراتژیک از هر لحاظ اولی تر و مهم تر از برنامه ریزی استراتژیک می باشند و می تواند بدون وجود به همراه برنامه های غیراستراتژیکی نیز موثر و مفید واقع گردند. به سادگی می توان دریافت که رسیدن به وضعیت مطلوب و ایده آل بر توسعه تأکید دارند و با وجود تعاریف گوناگون، توسعه را می توان ساخت، استفاده و دانش مربوط به ابزار، ماشین ها، تکنیک ها، سیستم ها یا روش های یک سازمان به منظور حل مشکل یا رسیدن به یک عملکرد خاص دانست، بنابراین، در یک نگاه فراگیر توسعه دو سوی عمده از یک سو دانشگاه و مراکز آموزشی و از سوی دیگر جامعه ویژه صنعت را دارد.
توسعه پایدار هرصنعت نیازمند پیوند مستحکم بین دانشگاه به عنوان مرکز تولید علم و فناوری ومنابع انسانی صنایع به عنوان استفاده کنندگان علم و فناوری است به علاوه تغییرات شتابنده و فزاینده بازارهای جهانی، همواره تولیدکنندگان را ناچار می سازد که خود را با این تغییرات هماهنگ و همراه کنند و این امر با تأثیر محیط های علمی و فناوری در صنعت جلوه ظهور می یابد.
بنابراین به منظور داشتن صنعتی پایدار و پیشرفته از نظر توسعه، باید پیوندهای آن را با مراکز آموزشی هرچه استوارتر ساخت، برای هدایت و راهبری این پیوند، شایسته است با نظامند کردن و هدایت فعالیت ها به سوی اهداف تعیین شده افق روشن تری را پیش رو قرار داد، برای رسیدن به این مطلوب باید تلاش شود توانمندی های مختلف در قالب امکانات آموزشی، فناورانه، آزمایشگاهی، پژوهشی و خدمات مشاوره ای دانشکده ها و مراکز پژوهشی دانشگاه ، تدوین و به صورت مناسب در اختیار صاحبان صنایع و نهادهای خارج از دانشگاه قرار گیرد.
موتور اصلی صنعت نیروی انسانی است و نیروی انسانی نیز در دانشگاه ها و مراکز آموزشی پرورش می یابند، بنابراین جایگاه دانشگاه بسیار ویژه است، دانشگاه در لایه های مختلف کسب و کار نقش آفرین است و تمامی گروه ها و شاخه ها در دانشگاه مرتبط با صنعت است. صنعت گر نمی داند مشکلات اساسی وی در چه حوزه ای است بنابراین برای مشکل نهفته راه حل جستجو نکرده و در نتیجه مراجعه به دانشگاه ندارد و این امر موجب می شود که تقاضا برای خدمات آموزشی و پژوهشی کاهش یابد.
اکثر صنایع ما جزو صنایع خرد و کوچک هستند و بنگاه خرد بنگاهی ضعیف است و نمی تواند هزینه پژوهشی را تأمین کند و از طرفی شناخت کافی در بنگاه وجود ندارد که برای این موضوع ارزش قائل شود. اکثر کسانی که دراداره ها در صنعتی مسئولیتی دارند به طور واقعی صنعت را نمی شناسند و در دوره آموزشی خاصی نیز شرکت نکرده اند بنابراین شکافی بین مسئولین در اداره ها و صنعت گران وجود دارد.
نهادینه نشدن فرهنگ تحقیق و توسعه، تخصیص بودجه ناکافی برای تحقیق و توسعه از سوی بنگاه ها، دانشگاه ها و نهادهای دولتی، تشخیص نادرست واقعیت های حاکم بر بخش صنعت توسط کارشناسان، کم اهمیت بودن موضوع ارتباط با صنعت در عمل و سهم ناچیز درآمدهای به دست آمده از محل تحقیقات در پوشش بودجه و هزینه های دانشگاه ها و عملکرد نامناسب حلقه های ارتباطی بین صنعت و دانشگاه از جمله چالش هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد، انتخاب صحیح و اجرای صحیح فعالیت های پژوهشی و در نتیجه رسیدن به کارایی و اثربخشی از دیگر موارد مهمی است که در این حوزه باید مورد توجه قرارگیرد.
در شر ایطی که رقابت مابین صنایع در ادامه حیات یا نابودی بنگاه های اقتصادی عاملی تعیین کننده است، بذل توجه به مهار، کنترل و مدیریت منابع بر اساس یک الگوی توسعه امری اجنتاب ناپذیر است. در یک دنیای رقابتی، توقف در یک نقطه و ادامه جریان عادی امورعیناً مشابه آنچه از قبل بوده و عدم حساسیت و توجه به بهبود وضعیت جاری در کنار توسعه روز افزون رقبا به منزله زوال و از دست دادن بازار خواهد بود. همچنین لازمست تصمیم گیری ها برمبنای الگویی منطبق بر تفکری سیستمی و شناختی کامل از بازخوردهای ناشی از آن صورت پذیرد تا حتی الامکان از اتلافها و برخورد با موارد نامطلوب پیش بینی نشده اجتناب گردد. لذا دراین مقاله به بررسی مدل توسعه مناسب واحد های صنعتی کشورمان با مطالعه موردی الگوی توسعه کارخانه های چرم سازی تبریز خواهیم پرداخت.

۲-۱ بیان مسأله

صنعت چرم و پوست به گواه تاریخ سابقه ای پیش از ورود آریایی ها به ایران داشته و صنایعی که زمانی صاحب آوازه ای جهانی در زمینه تولید چرم بوده اند، در شرایط فعلی دوران رکود و از خود بیگانگی خود را تجربه می کنند. ده ها نام ماندگاربه جای مانده از صنعت چرم هر کدام حکایت مردانی است که آجر به آجر واحدهای صنعتی خود را روی هم نهادند تا پرچمی از سرافرازی و نمادی از توانمندی باشند اما این واحدها به جای آنکه توسعه روزافزون را شاهد باشند یک به یک به واحدهایی راکد و گورستان های صنعتی تبدیل می شوند(نصیریان، ۱۳۹۰). صنعت چرم با وجود اینکه همواره در اقتصاد کلان کشور، منطقه و حتی دنیا نقش مهم و اجتناب ناپذیری را ایفا کرده است اما اکنون با مشکلاتی مانند افزایش شدید قیمت مواد اولیه داخلی و خارجی، ورود کالاهای مشابه خارجی، از دست دادن نیروهای سابقه دار و اشتغال آن ها در مشاغل دیگر، نداشتن سرمایه در گردش، رکود اقتصادی، تورم و نیز عقب افتادن از جریان تولید جهان را تجربه می کند و فشار ناشی از این مشکلات در حال تبدیل چرخه آشنای تولید به چرخه غریبه ای است که بیش از هر زمان دیگری خطرناک و بحران زا به نظر می رسد.
نسبت رشد صنایع دامداری، پوست و کشتارگاه بسیار کم و غیر قابل مقایسه است و تحقق ارزشهای مورد نظر در صنعت چرم (کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی) در کنار نیاز به توسعه متوازن صنعت چرم، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع دامداری، پوست، کشتارگاه وچرم و نهایتا تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، چراکه توسعه صنایع دامداری، پوست و کشتارگاه کشور در حال حاضر دچار مشکلات و موانع متعددی است. تولید صنایع دامداری، پوست و کشتارگاه نه تنها به بازارهای جهانی راه نیافته بلکه هنوز قابلیت رقابت را در بازار داخلی با محصولات مشابه پیدا ننموده و عموما بر اساس حمایت های غیر پایدار دولتی به حیات خود ادامه میدهد. علیرغم توجه ویژه سیاست گذاران، توسعه اینگونه صنایع هنوز در حد استانداردهای بین المللی نمی‏باشد. شرکت های فعال در این زمینه، هم از بعد درونی شرکت و هم از بعد خارجی شرکت، تحت فشار قرار دارند که همین امر باعث می‏گردد مسیر توسعه آنها با مشکل مواجه گردد.
دورنمای اصلی تمامی شرکت های تجاری و صنعتی دنیا، دستیابی به قابلیت های جهانی و به عبارتی بهتر، جهانی شدن است. برای رسیدن به این هدف، سازمان ها باید توانایی های خود را به کیفیت و استانداردهای مورد قبول بازارهای جهانی برسانند. بدون تردید سازمان های کنونی با ظهور تکنولوژی های جدید همراه با عمر کوتاه و تحول ها و تهدیدهای گسترده بین المللی رو به رو هستند؛ از این رو تضمین و تداوم حیات و بقاء سازمان ها نیازمند یافتن راه حل ها و روش های جدید مقابله با مشکل ها است .
صنعت چرم یکی از این صنایع است که به دلیل بازار تقریبا محدود(کفاشان و سراجان و رویه مبلی) خود مجبور است با هر شرایطی، مشتریان خود را حفظ کند. عدم پرداخت مطالبات در سررسید، طبیعیترین اتفاقی است که هر ارائه کننده خدمات و کالا به کفاشان و دوزندگان کیف و سراجان برای خود متصور است. همین مسئله صنعت چرم را به لبه ﭘرتگاه کشانده است.
تعدد واحدهای تولیدی چرم و کوچکی آنها به لحاظ اندازه، سبب بروز رقابتی کاهنده و تخریبی در بین صاحبان صنایع این صنعت شده است. از آنجا که فعالان این صنایع به دلیل کوچکی واحد خود، توان و تمایلی برای فعالیت دربازارهای بین المللی ندارند، معمولاً سود خود را در توسعه بازار داخلی با حذف رقیب میدانند. شایعترین نمونه آن شیوع کپیسازی محصول یا ایجاد تشکلهای متعدد و موازی است. به دلیل همین رقابت شدید داخلی و مشکل در تأمین نهاده‏ها، نرخ بهره‏برداری و حجم تولید نیز، دراین صنایع پایین است. این عامل در کنار هزینه‏ های بسیار بالای مالی ناشی از سرمایه در گردش و تورم بالا و نیز فناوری قدیمی و بهره‏وری اندک نیروی کارایرانی، موجب بالارفتن قیمت تمام شده آنها می‏شود. مسلماً محصولی با کیفیت نه چندان مناسب و فاقد پشتیبانی شبکه قوی بازرگانی که قیمت قابل رقابتی هم ندارد، امکان حضور در بازارهای صادراتی را نخواهد داشت که همین مسئله یعنی فقدان بازار (داخلی و خارجی) مجدداً عاملی برای کاهش نرخ تولید در واحدها می‏شود. بدین سبب برنامه ریزی اساسی برای توسعه صنعت چرم یک ضرورت اجتناب ناپذیر است و تا زمانیکه این موضوع را تبیین نشود، حرکتهای مقطعی و موردی ما را به سر منزل مقصود نخواهد رساند. با توجه به تاکید زیاد در سخنرانی ها و کنفرانس های مرتبط با صنعت چرم به گسترش صنایع چرم سازی، متاسفانه تاکنون تحقیق جامعی در زمینه تدوین و شناخت زیر ساخت های توسعه چرم انجام نیافته است، بنابراین محورهای مهم اساسی برای ترسیم مدل توسعه صنعت چرم را می توان به عنوان یک نیاز اساسی برای صنعت دانست.

۳-۱ اهمیت و ضرورت پژوهش

انجام این تحقیق ظرفیت‌ها و تنگناهای توسعه زیر ساخت های اقتصادی-اجتماعی صنعت چرم را بررسی نموده و به مدیران و سیاست‌گذاران و صنعتگران درعرصه چرم در ایفای مسؤولیت‌های خود یاری می‌رساند. رقابتی‌شدن بازارها، تغییر در نیاز‌ها و علایق مشتریان، فرایند جهانی‌شدن و ضرورت پیوستن به سازمان جهانی تجارت^[۲] و پیشرفت فناوری و تاثیر آن بر تولید کالا‌ها و خدمات، ضرورت مطالعه و پژوهش را پیش از هرگونه فعالیت صنعتی و تجاری برای شرکت‌ها و مؤسسات در صنعت چرم بیش از پیش آشکار می کند و زمینه‌های مناسب برای تولید و فعالیت واحد ها و بنگاه‌های تولیدی چرم را مورد شناسایی قرار داده و به شناسایی معضلات و مشکلات آنها می پردازد و زمینه ارتقای کیفی سایر خدمات و فعالیت‌های سازمان های موجود در تولید چرم را نیز فراهم می‌آورد. با توجه به اینکه همیشه خلاء زیادی بین صنعت چرم و دانشگاه وجود دارد و تا به حال تحقیق و پژوهشی بسیار اندکی در زمینه صنعت چرم انجام گرفته است باید شرایطی محیا شود تا این خلاء پر شود.
۱- صنعت چرم می تواند با تهیه برنامه ای مشخص، گامی اساسی در جهت هدفمند کردن فعالیت های سازمانی خود بردارد.
۲-ایجاد ارتباط موثر بین صنعت چرم و دانشگاه
۳- ایجاد رابطه موثر بین ذی نفعان و صنعت چرم

شاهنامه به نظم می کرد و همه ی امید او آن بود که از صله ی آن کتاب جهاز دختر بسازد . بیست و پنج سال در آن کتاب مشغول شد که آن کتاب تمام کرد . » (نظامی عروضی، ۱۳۴۶ : ۷۵ )
کدام انسان عاقل است که مختصر آشنایی با فردوسی و طبع بلند او داشته و عشق فراوان او را به زبان ، فرهنگ و قومیّت ایرانی درک کرده باشد ؛ خواهد پذیرفت که فردوسی سی سال و یا به قول نظامی بیست و پنج سال در آن کتاب مشغول شد به این امید که از صله ی آن جهاز دختر خود را تأمین کند .
حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده تنها با ذکر نام فردوسی به صورت « هو ابوالقاسم الحسن بن علی الطوسی » و بدون هیچ گونه توضیحی درباره ی شخصیت و زندگی پرفراز و نشیب شاعر تنها به آوردن چهار بیت به شرح زیر اکتفا می کند :
شبی در برت گر برآسودمی سر فخر بر آسمان سودمی
قلم در کف تیر بشکستمی کلاه از سر مهر برسودمی
به قدر از نهم چرخ بگذشتمی به پی ، فرق کیوان بفرسودمی
به بیچارگان رحمت آوردمی به درماندگان بر ، ببخشودمی
(ابوبکر حمد الله بن احمد مستوفی قزوینی ، ۱۳۲۸ :۸۲۴ )
هم در این کتاب در جای دیگر در مقام معرفی عنصری به برخورد افسانه آمیز ساختگی با فرّخی ، عسجدی و عنصری در حوالی غزنه اشاره می کند ، که به سرایش رباعی معروف توسط چهار شاعر می انجامد .
چون روی تو خورشید نباشد روشن
همرنگ رخت گل نبود در گلشن
مـﮊگانت گذر همی کند در جوشن
مانند سنان گیو در جنگ پشن(همان ص۸۲۲)
ذکر این نکته نیز جالب است که همین حکایت را قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین آورده است و متذکّر گردیده که از چهار مقاله نقل می کند . در صورتی که این افسانه در چهارمقاله نیامده و این امر می رساند که این افراد در نقل حکایت و افسانه درباره ی فردوسی قایل به هیچ منبع و مأخذی نبوده اند .
قـاضی نـورالله داسـتان دیـگری نیز دربـاره ی فردوسی نقل می کند به این مضمون که : « پدر فردوسی در خواب می بیند که پسرش بر بام بلندی می رود به قبله نعره ای می زند و جوابی می شنود و همین عمل را در سمت چپ و راست تکرار می کند و وقتی موضوع را با شیخ نجیب الله معبر در میان می گذارد ؛ نامبرده اظهار نظر می کند که فرزندش سخن سرایی بزرگ خواهد شد که آوازه اش به چهار رکن عالم خواهد رسید . » (نورالله بن سید شریف الدین ، ۱۲۹۹ : ۴۹۸-۴۹۷ )
محمّد عوفی در لباب الالباب نیز آن جا که نوبت به فردوسی می رسد ، جز لفّاظی و سجع پراکنی ، حرف تازه ای ندارد بدین منوال که « فردوسی ، فردوس فصاحت را رضوان بود و دعوی بلاغت را برهان … » ( عوفی ، ۱۳۸۸ : ۲۷۵ ) در پایان بی مناسبت نیست که به مرگ افسانه آمیز فردوسی اشاره یی گردد که :«از دروازه ی رود ، بار اشتر در میشد و جنازه ی فردوسی به دروازه ی رزان بیرون همی بردند . » ( نظامی عروضی ،۱۳۴۶: ۸۳)
از این دست حکایات در زمینه های مختلف و اغلب در جهت بالابردن مقام شاعر بسیار ساخته و پرداخته اند و همین امر باعث گردیده زندگی واقعی فردوسی در هاله ای از ابهام پنهان بماند . هرجا نامی از فردوسی به میان آمده انبوهی از افسانه ، دور آن را فراگرفته است، با فراوان اشتباه های تاریخی و عقلی . باری شاید مستندترین ویـﮊگی حکیم فرزانه ی توس که همگان بر آن متفّق القول هستند خلق اثری ماندگار به نام شاهنامه است . از این که بگذریم سایر ابعاد حیات طولانی شاعر ، در انبوهی از افسانه و اوهام پنهان است با این تفاوت که در مورد سایرین با قدری تتبع در مأخذ کهن به سهولت می توان در میان شخصیت واقعی و شخصیت افسانه ای آنان ، خطی مشخص رسم کرد . اما متأسفانه در مورد فردوسی مسأله متفاوت است ، زیرا از قدیـمی تریـن مأخـذ گرفته تا متأخرترین ، آن چه گفتـه اند یا از نوشته های افسانه آمیز دیگران اقتباس گردیده و یا به درج معتقدات عوام در باب فردوسی اقدام کرده اند . (متینی،۱۳۶۹: ۱۲۳)
با این همه شناخت ابعاد مختلف شخصیت فردوسی از مواردی است که باید به بهترین وجه مورد بررسی قرار گیرد .
نام کنیه و تخلّص شاعر
از نام شاعر در دست نوشته های برجا مانده و چاپ های شاهنامه اثری دیده نمی شود . امّا مترجم این منظومه به عربی ( اندکی بیش از دویست سال پس از خاموشی شاعر ) بر بنیاد دست نوشتی از شاهنامه که تاریخ نگاشت آن ۳۷۸ ق ( در هنگام زندگی سراینده ) بوده ، این نام را منصور بن حسن نوشته است . ( بنداری اصفهانی ، الشاهنامه ، ۱۳۴۸ ) و دیگران در جاهای دیگر به گونه هایی متفاوت با این ، نوشته اند ، که برای تأیید درستی هیچ یک از آن ها سندی در دست نداریم و چندان ضرورت و فایده ای هم ندارد که در این زمینه پی جویی کنیم .

آن چه همگان بر سر آن همداستانند ، کنیه شاعر ، یعنی ابوالقاسم و عنوان تخلّص شاعری او فردوسـی اسـت که از دیـرباز بدان شناخته شـده است و امروز به جـای نـام شاعر به کار می رود . واﮊه ی فردوسی در خود شاهنامه نیز آمده است ( فردوسی ۱۳۶۶ ، ج ۵ ص ۷۵ / ج ۶ ص ۶۵ ) امّا خود شاعر هیچ گونه اشاره ای به سبب برگزیدن چنین تخلّصی برای خویش نمی کند و افسانه هایی که کسانی همچون دولتشاه سمرقندی و فصیح خوافی در این باره نقل کرده اند، در خور اعتنا نیست .
ترکیب مجموع تخلّص و کنیه ی شاعر را به مثابه ی نام و شهرت وی ، در کتاب هایی همچون چهار مقاله و تاریخ سیستان در زمان هایی نه چنان دور از روزگار فردوسی می بینیم. عنوان حکیم که در بیش تر جاها از کنیه و تخلّص شاعر آمده است در فرهنگ ایرانی پس از اسلام ، بیش تر معنای « فیلسوف » و نیز « پزشک » دارد ؛ اما این کاربرد و همانندهایِ آن ، مفهوم « فرزانه » و « فرهیخته » را می رساند که همانا برازنده ی کسی چون سراینده ی شاهنامه است . ( دوستخواه ، ۱۳۸۴ : ۱۲ – ۱۱ )
زاد روز و زاد سال
در تذکره ها و تاریخ نامه های قدیم ، هیچ اشاره ای به زادروز و زادسال شاعر نمی یابیم و تنها در دو سده ی اخیر است که فردوسی شناسان و شاهنامه پـﮊوهان به جستار در این باره پرداخته اند . از دانشوران غربی ، نخست ﮊول مُل فرانسوی ( درگذشته در ۱۸۷۶م ) با رویکرد به اشاره های چند گانه ی شاعر به سال های عمرش و سنجش آن ها با رویداد مشهور و تاریخ داری چون بر تخت نشستن محمود غزنوی ، بدین نتیجه رسید که فردوسی بایست در سال ۳۲۹ق( ۹۳۹-۹۴۰م) زاده شده باشد . ( فردوسی ، ۱۳۶۳ : ۸۰-۷۸ ) پس از او تئودور نولدکه ، دانشمند و شاهنامه شناس نامدار آلمانی باز هم با رویکرد به گفته های خود شاعر و مقایسه ی همه ی آن ها با بیت های آمده در آغاز مقدمه ی دوم افزوده بر چند دست نوشت شاهنامه، نتیجه گرفت که زادسال شاعر سال ۳۲۳ یا ۳۲۴ ق ( ۹۳۴-۹۳۵ م) بوده است. (نولدکه ،۱۳۲۷ :۵۵)
این برداشت دانشمند آلمانی با همداستانی یکی از پـﮊوهندگان ایرانی مقیم آلـمان روبرو شـد. ( تقی زاده ۱۹۲۰-۱۹۲۱م) محمّد علی فروغی نیز در مقام نخست وزیری ایران در سال های آغاز دهه ی دوم سده ی هجری شمسی کنونی به پیروی از تقی زاده با پذیرش نظر نولدکه و تأکید بر آن سال ۱۳۱۳ شمسی ( ۱۹۳۴م ) را برای زمان برگزاری جشن هزاره ی زادسال شاعر پیشنهاد کرد و حرف خود را به کرسی نشاند و آن جشن ، در آن سال در تهران و توس و همزمان در برخی از شهرهای دیگر جهان برگزار شد . تاریخ ۳۲۴ق به عنوان زادسال فردوسی، بر سنگ گور او در ساختمان نوساخته ی آرامگاهش در توس نیز نقش بسته است .
با این حال گفتمان زادسال حماسه سرای بزرگ به همین جا پایان نیافت . بهار برداشت مل را نزدیک تر به واقعیت دانست و به دلیل هایی که بر شمرد ، با یک سال تفاوت سال ۳۳۰ – ۳۳۱ ق ( ۹۴۰م ) را زاد سال شاعر شناخت . پـﮊوهشگران دیگری چون ماسه و ریپکا به پیروی از نولدکه یکی از سال های ۳۲۰ تا ۳۲۴ را زمان این رویداد قلمداد شمردند . محیط طباطبایی سالی در میـان ۳۱۸ تا ۳۲۰ را پـذیـرفت . تنـی چند از استـادان و پـﮊوهندگان نامدار(فروزانفر ، نفیسی ، مینوی ، صفا) در جستارهاشان یکی از سال های ۳۲۳ تا ۳۲۹ را زادسال فردوسی دانستند .
امّا در یکی از تازه ترین جستارها در این راستا ،جلیل دوستخواه نه تنها پس از سنجش تمام یادکردهای شاعر از سال های زندگانی اش با یکدیگر و بررسی و تحلیل انتقادی همه ی برداشت های پیش نهاده در دو سده ی اخیر ، سرانجام با احتمال نزدیک به یقین همان سال ۳۲۹ ق ( ۹۳۹-۹۴۰م )راکه مل زادسال فردوسی شمرده است ، درسـت می داند و تـأیید می کند؛ بلکه فراتر از آن با تحلیل چند مورد از گفته های شاعر ، زادروز وی را نیز سوم ﮊانویه سال ۹۴۰ ( سوم دی ماه سال ۳۰۸ یزدگردی ) می شمارد . ولی همین پـﮊوهش گر در جای دیگری از کتاب خود زادسال شاعر را ۳۲۹ ق ( ۹۳۹ م )می انگارد.(دوستخواه،۱۳۸۴ : ۱۴-۱۲ )
زادگـاه
باآن که خودفردوسی درباره کجایی زادگاهش سخن نگفته است،درهمه ی خاستگاه های نزدیک به زمان او و سپس در پـﮊوهش های دیگر ، روستای پاز یا پاﮊ از بخش یا شهـر تابران ( طابران ) شهرستان کهن توس ( طوس ) در خراسان ( در بیست کیلومتری مشهد کنونی ) زادگاه شاعر شمرده شده و کسی در انتساب وی بدان جا تردیدی روا نداشته است .
اصطخری (درگذشته ۳۴۶ ) گوید : « شهرهای خراسان که بر اعمال جمع کنند و آن را نام برند و بازگویند ، چهار شهر است : نیشابور و مرو و هرات و بلخ . و دیگر کوره ها (معرب خره ی پهلوی : ناحیه و شهرستان ) هست چون : قوهستان و طوس و نسا و باورد و سرخس و اسفراین و بوشنگ و بادغیس و کنج رستاق و مرورود و گوزگانان و غرجستان و بامیان و تخارستان و زم و آمل » ( اصطخری ، ۱۳۴۰ : ۲۰۳ )
همان مؤلف ،‌ وقتی شهرهای خراسان را یک به یک شرح می دهد ، ناحیه ی توس را به طور مستقل نمی آورد و فقط در شرح نیشابور از آن نام می برد .
ابن حوقل هم که در عصر فردوسی می زیسته ، و کتاب خود را در حدود ۳۶۷ نوشته و بیشتر مطالب آن را از اصطخری گرفته است ، شهرهای بزرگ خراسان را همان چهار شهر نشابور ، مرو ، بلخ ، هرات مـی شـمارد و تـوس را جـزو نواحی کم اهمّیـّت تر نام می برد.(ابن حوقل ، ۱۳۴۵: ۱۶۶)
در حدود العالم می خوانیم : « طوس ناحیتی است و اندر وی شهرکهاست ، چون طوران (=طابران) ، نوقان ، بروغون ، رایگان ، بنواده . و اندر میان کوههاست . و اندر کوههای وی معدن پیروزه است و معدن مس است و سرب و سرمه و شبه ،‌ و دیگ سنگین و سنگ فسان و شلوار بند و جورب خیزد . » (ستوده ، ۱۳۴۰ : ۵۰ )
در بررسی نخستین دوره ی شعر فارسی هم می بینیم که بیشتر شاعران فارسی گوی از پایتخت سامانیان و دیگر شهرهای بزرگ آن عصر برخاسته اند از سمرقند ، بخارا ، مرو ، بلخ ، نیشابور و … اما توس شهر کوچکی بود . پیش از فردوسی (یا درست همسن او) فقط دقیقی و بعد از او در آن عصر فقط اسدی از آن شهر برخاسته اند و خیلی معنی دار است که هر سه ، داستان های ملّی ایران را موضوع سخن خود قرار داده اند و اسدی علاوه بر گرشاسبنامه قصیده ی مناظره ای هم در تفضیل عجم بر عرب سروده است .
در سال های جوانی فردوسی ، وقتی که او شانزده ، هفده ساله بود ، به سال ۳۴۶ حاکم نیمه مستقل توس ، ابومنصور محمّد بن عبدالرزاق دستور جمع آوری شاهنامه را داد . او تبارش را به منوچهر پیشدادی می رسانید و پیشکارش ابومنصور معمری که مباشر گردآوری شاهنامه بود خود را از فرزندان کنارنگ سردار خسروپرویـز و از سـوی مادر از نسل تـوس می شناسانید و اگر هم این نسبها معتبر نباشد ، همین قدر روحیه ی آن دو آزاد مرد افکار و عمومی مردم توس را می رساند که انتساب به بزرگان گذشته ی ایران را مایه ی اعتبار و افتخار می شمردند .
مردمی با آن دلبستگی های ملّی ، طبعاً از چیرگی خلافت عربی عباسی خشمگین بودند و خون جگر می خوردند . عمّال خلافت از یک سو به نام جزیه و خراج هست و نیست مردم را غارت می کردند ، از دگر سو تعصبات نژاد پرستی تازیـان کـه خـود را بـرتـر از ایـرانیان می شمردند نفرت ایرانیان را برمی انگیخت . کسانی که تا دیروز اتباع حقیر ایران بودند ، حالا ایرانیان را موالی می نامیـدنـد . مـوالی در صـف نمـاز بایـد در ردیـف های بـعد از تازیان می ایستادند . حدیثهایی در خوار داشت ایرانیان و زبان های ایرانی جعل می کردند و بر سر زبان ها می انداختند .
شهر توس آتشکده ی عشق به ایران و فرهنگ ایرانی بود و این از بخت بلند ایران و ایرانیان است که حکیم و شاعر بزرگ در چنین شهری بزاد و بزیست و تنها در چنان فضایی بود که می توانست شاهکار جاودانی خویش را بیافریند .
اگر فردوسی پرورده و باشنده ی یکی از پایتخهای پرجلال و شکوه اما خلافت زده یی چون بخارا و غزنه بود ، نبوغ شگرف او در چه راهی به کار می افتاد و چه می شد ؟ شاید هم شاعری می شد در شمار عنصری و فرّخی و عسجدی ( البته به مراتب بزرگتر ) و به جای شاهنامه قصایدی می سرود در مدح پادشاهان و امیران و وزیران ، و گزارش لشکرکشی ها و خونریزی ها و ویرانکاری های آنان و غنائم به دست آمده از سرزمین های غصبی ، و وصف کاخ ها و بـاغ هـا و شکارها و شادخواریها و تـبریـک اعیاد و جز این ها . یا منظومـه هایی می سرود چون کلیله و دمنه ی رودکی و مثنویهای وامق و عذرا و شادبهر و عین الحیات و خنگ بت و سرخ بت عنصری و ورقه و گلشاه عیّوقی(البته لطیف تر و هنرمندانه تر و ارزنده تر)
در محیط کوچک و آرام و دور افتاده ی توس ، دور از جنجالهای شهرهای بزرگ و پایتخت ها ، نظر ها تمام به گذشته ی ایران بود . از اینجاست که حوادث سیاسی و نظامی و تاریخی آن سالها ، بدانسان که در دیوان های شاعران درباری می بینیم در شعر او هیچ انعکاسی ندارد. اندیشه ی فردوسی در جهان رویایی باستان سیر می کرد و به زحمت می توان از حوادثی که دردوره ی سی وچند ساله ی نظم کتاب اتفاق افتاد اثری در شاهنامه یافت.(ریاحی،۱۳۷۲ : ۱۹-۱۵ )
خانواده ، پایگاه اجتماعی ، باورهای دینی
بر پایه اشاره های ضمنی فردوسی و یادکردهای دیگران در فاصله های زمانی نزدیک به روزگار شاعر ( نظامی عروضی ، ۱۳۳۳ : ۴۷ ) می دانیم که سراینده ی شاهنامه در یک خانواده ی «دهقان» زاده شد . «دهقان» ساخت عربی واﮊه ی پهـلوی «دهیـکان» به معـنی کشاورز است . ( مکنزی ، ۱۳۷۹ : ۶۰ ) و امروز نیز به همان معنی به کار می رود . امّا این واﮊه از روزگار ساسانیان تا زمان فردوسی ( و شاید تا چندی پس از او ) عنوان یکی از گروه های اجتماعی بود . دهقانان از دیدگاه اقتصادی ، زمین داران میانه حال بودند هریک از آنان سرپرست موروثی مردم ناحیه ی خود به شمار می آمد . این گروه یا طبقه از چشم انداز فرهنگی ، نگاهبانان سنت های کهن ایرانی و کتاب ها و سندها و یادگارهای دیرینه ی نیاکان بودند و از همین رو بـود که واﮊه ی دهـقان بـه گـونه ی مجـازی به جـای ایـرانی ( در برابر ترک و تازی ) بـه کار می رفت . ( دوستخواه ، ۱۳۸۴ : ۲۱ )
در مقدمه ی شاهنامه ی ابومنصوری ، اشاره های روشنی به این مفهوم مجازی واﮊه ی دهقان و خویشکاری مهم فرهنگی دهقانان در گردآوری روایت های پهلوانی و یادگارهای اندیشه و فرزانگی ایرانیان باستان وجود دارد که نشانگر تصویری از سیمای فرهنگی خانواده و پایگاه اجتماعی فردوسی است :
«دستور خویش ابومنصور المعمری را بفرموذ ( ابومنصور عبدالرزاق ) تا خداوندان کتب را از دهقانان و فرزانگان و جهان دیذگان از شهرها بیاورند و چاکر او ابومنصور المعمری به فرمان او نامه کرد و کس فرستاذ به شهرهای خراسان و هشیاران از آن جا بیاورد و از هر جای…» ( مقدمه صفا ۱۳۳۳: ۱۰۱ )
و در جای دیگر از همان مقدمه آمده است :
« … و این نامه را هرچه گزارش کنیم ، از گفتار دهقانان بایذ آورد که این پادشاهی به دست ایشان بوذ و از کار و از نیک و بذ و از کم و بیش ، ایشان دانند . پس ما را به گفتار ایشان باید رفت . پس آن چه از ایشان یافتیم ، از نامه های ایشان گرد کردیم … » ( همان : ۱۰۲ )
گذشته از این اشاره ها و دیگر یادکردها از دهقانان در خاستگاه های کهن در روزگار ما نیز پـﮊوهش های رهنمون و روشنگری در راستای شناخت این گروه مهم و تأثیر گذار اجتماعی در عصر ساسانی و – دست کم – چهار سده ی آغاز دوران اسلامی نشر یافته است که کار شناختن خانواده و پایگاه اجتماعی فردوسی را برای دوستداران شاعر و پـﮊوهندگان حماسه ی او آسان تر از گذشته می کند . ( تفضّلی ، ۱۳۷۶ : ۵۹۰ )
به هر روی همین که می دانیم فردوسی در یک خانواده دهقان زاده و پرورده شده است ، یعنی کلید اصلی برای راه یابی به زندگی نامه ی او را در دست داریم . امّا درباره ی دوران کودکی و جوانی شاعر ، نه خود او سخنی روشنگر جزء به جزء رویداد ها گفته است و نه در کتاب هایی که اشاره هایی به زندگـی او دارنـد ، جـز افسـانه و خـیال بـافی چیزی به چشـم می خورد . فردوسی در روزگار جوانی و کامرانی دهقان زاده ای آزاده و سرافراز و سخت پای بند و دل بسته به ارزش های والای انسانی در فرهنگ کهن ایرانی و به ویـﮊه چهره های غرورانگیز پهلوانی بوده و در همان حال ، مهرورزی شادخوار و پرشور و همنشین همایش ها و بزم های هنرمندان و فرهیختگان روزگار خود به شمار می آمده است . این همه را با ﮊرف نگری در لایه های زیرین و نانوشته های بسیاری از بیت ها و بخش های منظومه ی او به روشنی می تـوان دریافـت . سـرآغـاز رنـگین و شـیوا و دل پذیـر داسـتان ( episod ) غنـایی – پهـلوانی( romance ) بیـﮊن و منیـﮊه یکی از نمونه های درخشان در نمایش چهره ی شاعر در جوانی و روحیه ی سرشار از شور و سرور اوست .
به هر روی آشکار است که در چنان موقعیتی مردی اندک مایه و نافرهیخته نمی توانست پای در چنین میدانی بگذارد و کاری بدین سان خطیر و شگرف را بر عهده بگیرد.(دوستخواه ، ۱۳۸۴: ۲۳-۲۰)
در بررسی و باور شناخت دینی و گرایش مذهبی شاعر ، باید گفت که او باورمند به دین اسلام و پیرو مذهب شیعه است و این امر را خود در دیباچه ی شاهنامه آشکارا به سادگی و با تأکید هر چه تمام تر بیان می دارد .
اما رویکرد او به دین ومذهب ، یکـسره جـنبه ی شخصی و خصوصی دارد و هیچ گاه به آوازه گریِ تعصب آمیز برای دین و مذهب خویش نمی پردازد و هرگز در برخورد با نام و یاد پیروان دیگر دین ها و مذهب ها ، سخنی دشمنانه و نکوهش آمیز بر قلم نمی راند و آنان را «جزخودی» و «گمراه» و خود را «راست راه» و «رستگار» نمی شمارد . او در کنار ستایش خرد و فرزانگی و آزادگی و مردمی ، همواره با نگاهی آرمان خواهانه ، آفرین گویِ «ایزد»،«یزدان»و«خداوند» به مفهوم کلی آن است و در واقع ، چون ﮊرف بنگریم ، این آفرین گویی ها را در کوششی در راه شناخت وجدان بشری و اندیشه ی نیک ، گفتار نیک ، و کردار نیک می شمارد و هر جا که رویکردی به جهانی فراسوی این جهان و دین باوری دارد ، بیش از هرچیز بر خرد پذیری این آموزه تأکید می ورزد و همواره از پیروی چشم و گوش بسته و جزم باوری می پرهیزد . (کویاجی،۱۳۸۰ : ۳۴۵-۳۰۷ )
فردوسی در مرز باریک میان اعتقاد شخصی به بنیادهای دین اسلام و تقابل شدید و آشتی ناپذیر با تازش و چیرگی تازیان بر ایران حرکت می کند و در واپسین تحلیل می توان گفت که ایرانی بودن و ایرانی زیستن و ایران دوستی فردوسی از هر سویه ی دیگر در منش و کنش او چشم گیر ترست . (دوستخواه ۱۳۸۴ : ۲۶ )
« پیشینه و سابقه ی فردوسی در سرتاسر حماسه ی عظیم ملّی اش در امر دین ، همچنان که در نمایش عظیم تاریخی – افسانه ای که عرضه می دارد ، تمام و یکسره ایرانی است . » (زنر،۱۳۷۵ : ۳۶۹)
زبان فردوسی
«زبان فردوسی در بیان افکار مختلف ساده و روشن و قابل فهم و در نهایت اختصار ، کوتاه، متین و استوار است . دارای وسعت فکر ، قوّت زبان ، سادگی بیان ، قدرت تعبیر ، وسعت خیال می باشد . قدرت بیان ، شیوایی و روانی درکلام او به حدّ اعلی است . فردوسی در عین سادگی و روانی کلام در گزینش لفظ های شیوا و زیبا بی مانند است . به همین دلیل سخنش هم روان است و هم حساب شده و دقیق . چنانکه هیچ کس روان تر و گزیده تر و موجز تر از آن سخن نگفتـه اسـت . پـس چـنین سخنی است که صفت سـهل ممتنع به آن می دهند.»(صفا ، ۱۳۷۱ : ۱۲۳)
زبان فردوسی مانند دل او روشن و پاک است . او با همین زبان صاف و زلال و عفاف آمیز صحنه های بزم و رزم را توصیف می کند و ما ، در پس کارزار و شمشیر و گرز و نیزه صدای رسای انسانی – اخلاقی شاعر را می شنویم .
فردوسی با پدید آوردن اثری که عواطف ملّی و آرمان های انسانی به زیباترین و پرشکوهترین صورت در آن انعکاس یافته ، در دل ها و جان های پاک طی قرون و اعصار زنده خواهد ماند.
فردوسی در زمانی ظهور می کند که تهاجم فرهنگی ترک و عرب بر ایران مستولی شده و در جامعه ی ایرانی آن روزگار صدای ایرانی در نطفه خاموش شده بود و کسی از گذشته ی باشکوه ایران یاد نمی کرد و جامعه آن چنان عرب زده شده بود که صاحب بن عبّاد وزیر ایرانی نمی خواست صبح تصویر خود را در آیینه بنگرد مبادا چهره یک ایرانی را ببیند . در زمانیکه اعراب مهاجم به واسطه ی این که قرآن در میان آن ها نازل شده بود به غیر عرب ها فخر می فروختند و به هر غیر ایرانی به دیده ی حقارت می نگریستند تا جایی که اصل « یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر او انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم انّ الله خیرٌ علیم (سوره ی حجرات آیه ی ۱۳) را فراموش کرده بودند.(ماحوزی،۱۳۷۹: ۲)

اثبات قدرت خدا از دیدگاه علامه
ایشان دو دلیل عقلی بر اثبات قدرت حق تعالی اقامه نموده است که اشاره می شود.
دلیل اول علاّمه از دو مقدمه تشکیل شده است:

1. 1. قدرت یک کمال وجودی است

۲.واجب بالذات در مرتبه ذات خود، واجد همه کمالات وجودی است.
در نتیجه واجب بالذات دارای قدرت است و این قدرت عین ذات باری است^[۹۴].
دلیل دوم علاّمه بدین صورت است که حقیقت قدرت به سه امر منوط است که واجب تعالی به نحو اعلی و اتم و بالذات دارای این سه امر است . پس خداوند قادر است . توضیح این که خداوند ذاتاً مبدأ فاعلی برای همه موجودات است ؛ زیرا همه موجودات به او منتهی می شوند و هستی خویش را از او دریافت می کنند. در ثانی ، خداوند ذاتاً علم به نظام اصلح و احسن در اشیا دارد . و سوم این که خداوند ذاتاً در فعل خود صاحب اختیار است ؛ زیرا موثری غیر او نیست تا در او اثر گذارد. در نتیجه واجب تعالی ذاتاً قادر است و قدرت او عین ذات اوست ؛ چون مقدمات قدرت همگی عین ذات اویند^[۹۵].

علاّمه طباطبایی از جمله کسانی است که قدرت الهی را مطلق دانسته و معتقد است قدرت مطلقه خداوند شامل هر مقدوری است . ایشان دو دلیل بر عمومیت قدرت خدای تعالی اقامه کرده اند ‌:
دلیل اول:
۱-اصل در هر وجودی همان وجود اوست .
۲- هر موجودی یا واجب بالذات است و یا غیر واجب بالذات .
۳-غیر واجب بالذات خواه جوهر باشد و خواه عرض ، دارای ماهیت بوده و ممکن بالذات می باشد یعنی نسبتش به وجود و عدم یکسان است .
۴- آن چه نسبتش به وجود و عدم یکسان است ،‌ برای اتصاف به هر یک از دو طرف وجود و یا عدم نیازمند مرجحی است که به آن طرف ، تعیُّن دهد و آن را واجب و ضروری گرداند . این مرجح همان علت تامه و موجبه است .
در نتیجه، هر ممکنی در هستی خود ، هم در حدوث و هم در بقاء‌ نیازمند علتی است که آن را ایجاب و ایجاد کند و آن علت یا خود واجب بالذات است و یا سرانجام به واجب بالذات می رسد. و با توجه به آن که علت علت شیء ، علت آن شیء به شمار می رود، مستقیماً و یا با یک یا چند واسطه، فعل واجب بالذات بوده، و معلول او می باشند^[۹۶] .
دلیل دوم:
۱-وجود هر معلول عین ربط به وجود علت است وهیچ استقلالی ندارد
۲-وجودهای امکانی چون معلول هستند عین ربط به وجود علت بالذات بوده و استقلابی ندارند؛ یعنی هستی آنها خارج از هستی واجب بالذات نیست .
در نتیجه در عالم هستی تنها یک ذات مستقل وجود دارد؛ ذاتی که به همه وجودهای رابط قوام و استقلال می دهد، بنابراین ممکنات با همه صفات و افعالشان همگی افعال آن ذات یگانه اند ؛ چون همه معلول او و عین ربط به او می باشند^[۹۷] .
۹- حیات الهی
یکی دیگر از صفات الهی که مورد اتفاق حکما و متکلمان است وخداوند متعال را به آن وصف می کنند ، صفت حیات است . حیات از صفات کمالی و ثبوتی خدا است و این صفت در قرآن به اسم «حی» بر خداوند متعال اطلاق شده است {الله لا اله الا هو الحی^[۹۸]}
حیات در لغت به معنای زندگی و «حی» یعنی زنده و موجود زنده . حیات هر موجودی به طور عام یعنی منشأ بودن برای آثار آن موجود است^[۹۹] .
علاّمه در نظر بدوی ،‌حیات را به انسان اختصاص داده ، ولی در نگاه علمی ، آن را به حیوانات و گیاهان هم تعمیم می دهد . علاّمه حیات را مترتب شدن آثار مطلوب هر چیز بر‌ آن می داند^[۱۰۰] . و آن را نحوه ای وجودی می داند که علم و قدرت از آن ناشی می شود^[۱۰۱] .
هم چنین ایشان حیات را وضعیت شیء به گونه ای می داند که بداند و کار انجام دهد^[۱۰۲] ؛ یعنی ایشان حیات را همان مبدئیت برای ادراک و فعل میداند ؛ یعنی حیات مبدئیت علم و قدرت است . « الحی عندنا هو الدراک الفعال فالحیاه مبدء الادراک و الفعل ، ای مبدأ العلم و القدره^[۱۰۳]»
البته علاّمه تاکید می کند که علم وقدرت از لوازم حیاتند ؛ بعضی اموری هستند که بدون حیات تحقق نمی یابند^[۱۰۴] .
۱۰- اراده الهی
اراده یکی از صفات ثبوتی خدای متعال و مورد اتفاق دانشمندان و متکلمان اسلامی است . اراده در لغت ازماده« رَوْد» دراصل به معنای خواستن و به چیزی میل و رغبت پیدا کردن است^[۱۰۵] . هم چنین به معنای طلب و رفت و آمد در جستجوی چیزی است^[۱۰۶] .
فلاسفه و متکلمان ، تعاریف متعددی در این حوزه ارائه نموده اند . همین طور در اصل و حقیقت و ماهیت اراده نیز اختلاف نظر وجود دارد . و همین گونه در حدوث و قدم آن نیز تنوع آن است . صدر المتالهین در تعریف اراده می گوید همان علم خداست به نظام اتم؛ و علمش به نظام اتم همان داعی است نه چیز دیگر^[۱۰۷]. خواجه نصیر طوسی و محقق سبزواری نیز با این نظریه همسو می باشند^[۱۰۸] .
متکلمان معتزله و بیشتر متکلمان امامیه می گویند :‌ اراده تکوینی خدا همان علم داعی خداوند به فعل مشتمل بر مصلحت است^[۱۰۹] .
علاّمه طباطبایی اراده را صفتی می داندکه به واسطه آن از دو طرف ممکن یک طرف همراه با علم وشعور ترجیح داده شود^[۱۱۰] .
در این که اراده ذاتی خداوند ، به همان علم به نظام اصلح احسن برمی گردد ، بین حکمای الهی اتفاق نظر وجود دارد . اما علاّمه طباطبایی اراده ذاتی خداوند را با این نگرش و رویکردی که حکمای الهی به آن دارند ، مردود می داند . از بیان او این گونه به دست می آید که اراده ذاتی خداوند یک صفت مستقل در برابر علم الهی نبوده چنان که حکما پنداشته اند و آن را به علم به نظام احسن تفسیر نموده اند ، بلکه عین علم بوده و با ذات الهی عینیت دارد^[۱۱۱]. این مطلب علاّمه جزو ابتکارات ویژه ای است که کمتر به آن پرداخته شده و علاّمه را نسبت به دیگران متمایز می سازد .
آیت الله جوادی آملی ، دیدگاه علاّمه را بدین گونه تبیین می کند :‌« اگر اراده ذاتی از اوصاف ذات خدا باشد و جدای از اوصاف دیگر برای واجب تعالی ثابت شود ، باید مفهوم خود را پس از تهذیب از هر عیب و تصفیه از نقصی حفظ کند و در مفهوم دیگر هضم نشود . در حالی که با توجه به این که مفهوم آن (در فرض صحت ) ‌به معنای علم به نظام اصلح است ، وصف جداگانه ای نسبت به صفت علم نیست^[۱۱۲] .
۱۱- کلام الهی
همه متکلمان اسلامی ، خداوند را متکلم می دانند و کلام را از اوصاف الهی می شمارند . اما در تفسیر حقیقت کلام الهی و حدوث یا قدم بودن آن ، اختلاف رأی وجود دارد . متکلمان عدلیه یعنی معتزله و امامیه ،‌کلام الهی را همان اصوات و حروفی می دانند که حادث بوده و قائم به ذات خدا نیست . بلکه فعل ومخلوق خداست ؛ یعنی خداوند به قدرت خود کلام – همان حروف و اصوات – را در غیر خود مانند جبرئیل یا پیامبر یا اجسام ایجاد می کند . پس خداوند به اعتبار این که در غیر خود کلام ایجاد می کند متکلم است^[۱۱۳] .
مرحوم علاّمه طباطبایی در حقیقت کلام ،‌ هم کلام لفظی را و هم کلام فعلی را پسندیده است . لذا کلام را هم بر اساس عرفی و هم ازدیدگاه حکما تعریف می کند . در مورد کلام لفظی فرموده است :‌کلام در میان انسان ها عبارت است از لفظی که با دلالت وضعی و قراردادی بر آنچه که در ضمیر می گذرد ، دلالت دارد . به گونه ای که وقتی مخاطب آن لفظ را می شنود ، معنایی که در ذهن متکلم وجود دارد به ذهن مخاطب منتقل می شود و غرض از تکلم که همان تفهیم و تفهم است ، حاصل می گردد.
در مورد خداوند ، کلام را به دو صورت می توان به کار برد :
۱-کلام اعتباری و عرفی :‌ یعنی لفظی که برای معنایی وضع شده ، و چون وضع یک رابطه اعتباری و قراردادی است که میان لفظ و معنا برقرار می شود کلام از آن جهت که مشتمل بر این امر اعتباری است خود موجودی اعتباری به شمار می رود که خود هم بر دو قسم است :‌ یا به معنای صفت فعل است و یا به معنای صفت ذات
۲- کلام حقیقی : از آنجا که فایده کلام اعتباری و قراردادی اعلام و اظهار است ،‌ معنای کلام از معنای عرفی و لغوی خود به دلالت حقیقیه نیز توسعه داده می شود به این بیان که اگر موجودی حقیقی ، با دلالت حقیقی بر چیزی دلالت کند ، آن موجود اولی و شایسته تر به نام کلام است در مقایسه با آن لفظ اعتباری و قراردادی. به همین جهت به مخلوقات از آن جهت که با حقیقت وجودشان بر وجود خداوند دلالت می کنند ، کلام حقیقی اطلاق می شود . این نیز به دو قسم کلام به عنوان صفت فعل و کلام به عنوان صفت ذات تقسیم می شود^[۱۱۴] .
علاّمه در حدوث و قدم بودن کلام الهی با توجه به آن که آنها را صفت فعل می داند و فعل حادث است بنابراین کلام الهی را حادث می داند . در مورد کلام از نظر حکما نیز می فرماید : حقیقت کلام به واسطه آن چیزی که بر معنای نهان و نا آشنا دلالت می کند ،‌ قوام می یابد ، اما سایر خصوصیات مانند این که متکلم دستگاه تنفس داشته باشد و با نفس کشیدن صدایی درحنجره خود پدید بیاورد آن صدا را در فضای دهان و به وسیله زبان شکل دهد و با ترکیب چند صدا کلمه ای بسازد و این که شنونده ، دستگاه شنوایی داشته باشد که صدا را در شرایطی معین بشنود و همه این خصوصیات مربوط به مصداق و مورد تکلم بشری است و هیچ کدام در تحقق حقیقت کلام دخالت ندارد .
پس حقیقت کلام یعنی دلالت و حکایت ازمعنایی که در ضمیر متکلم است لکن این کلام مصادیق متعددی دارد ؛ گاهی لفظی است و با ادای لفظ مقصود حاصل شود و گاهی اشاره است مثل این که به کسی اشاره شود که بنشیند یا حرکت کند یا بگوید یا نگوید و گاهی موجودات خارجی که هر یک معلول علتی است و با هستی خود ، هستی علت خود را نشان می دهد و با خصوصیات ذاتش بر خصوصیات علت خود دلالت می کند . بنابراین مجموعه عالم امکان کلامی است برای خداوند و خداوند با این کلمات سخن می گوید . و کمالات اسماء و صفات خود را که نهفته در ذات اوست ظاهر می سازد . پس خدای تعالی همان طور که خالق عالَم است و عالَم مخلوق اوست ، هم چنین او متکلم به عالَم است و عالَم کلام اوست^[۱۱۵] .
۱۲- سلب حد از خدا
یکی از مسائلی که در حوزه خداشناسی مطرح است، مسئله عدم محدودیت ولاحدی خدای تعالی است. چنان که در متون دینی و روایی ما به این مسئله تصریح شده است. آیه مبارکه:«لیس کمثله شی و هو السمیع البصیر» بزرگ ترین گواه این مدعاست و به وضوح از این حقیقت پرده برمی دارد. موجودات امکانی هیچ گونه شباهتی با خدای متعال ندارند، زیرا همه این موجودات، محدود به حد بوده و در حصار محدودیت آغاز و فرجام و زمان و مکان و ابتدا و انتها منحصرند. به همین جهت است که می بینیم وجود مقدس حضرت امیر مومنان(ع) درباره نفی محدودیت از خدای متعال می فرماید:« من حده فقد عده»^[۱۱۶] یعنی خدای متعال محدود به حدی نیست. زیرا وحدت خدای متعال وحدت حقه حقیقیه است نه وحدت عددی که محدود باشد. چون عدد امور اعتباری اند و در شمارش موجودات ممکن کارایی و کاربرد دارند.
از بیانی که مرحوم صدرالمتالهین در این زمینه دارد، چنین بر می آید که خدای سبحان محدود به لاحدی است. یعنی حد خدای متعال لاحدی اوست: این حقیقه الوجود، لکونها امرا سیطا غیرذی مهیه، ولاذی مقوم او محدد، هی عین الواجب المقتضیه للکمال الاتم الذی لا نهایه له فی شده…. فقد ثبت وجود الواجب بهذا البرهان، و یثبت به ایضا توحیده؛ لان الوجود حقیقه واحده لا یعتریها نقص یحسب سنخه و ذاته، و لا تعدد یتصور فی لاتناهیئه.^[۱۱۷]
همان گونه که می بینیم، از همین بخش:« لا تعدد یتصور فی لا تناهیته» در کلام صدرا، این مسئله استفاده می شود که خدای متعال محدود به لاحدی است، به این بیان که حد خداوند متعال، همان لاحدی است.
اما نتیجه تقریری که علاّمه طباطبایی در این زمینه ارائه می کند، عدم محدودیت خداوند متعال است؛ به این معنا که خدای متعال اصلا حد ندارد نه اینکه حد دارد و آن، همان لاحدی و بی حدی است، چنان که در نگرش صدرالمتالهین به چشم می خورد.^[۱۱۸]
محدودیت از ویژگیها و خصوصیات ماهیات است و چون خدای متعال ماهیت ندارد. از این رو، محدود به هیچ گونه حدی نخواهد بود.^[۱۱۹]
تقریر علاّمه طباطبایی درباره سلب محدودیت از ساحت مقدس خدای متعال، منجر به سالبه محصله می شود. به این معنا که ایشان با بهره گیری از قضیه سالبه محصله که در آن حرف سلب به وظیفه اصلی خود باقی است، به اثبات عدم محدودیت خداوند پرداخته است. چنان که در این مسئله تصریح می کند:
و هذا اللاتناهی بحسب الدقه سلب تحصلی، لکنه رحمه الله بستعلمه ایجابا عدولیا.^[۱۲۰]
اما نظریه صدرا منجر به قضیه موجبه معدوله می شود که در ان حرف سلب از وظیفه اصلی خویش عدول کرده است. هر کدام از قضایا در فرایند استدلال و برهان، نقش به خصوص خویش دارد و نتایج مختلفی را در پی می آورد.
۱۳- رؤیت خدا
از جمله مباحث کلامی ، رویت خداوند متعال، به ویژه در روز قیامت می باشد که امامیه ، اشاعره و معتزله در خصوص آن دچار اختلاف نظر هستند؛ امامیه بر عدم جواز رؤیت و در مقابل اشاعره ، بر جواز رؤیت خداوند در روز قیامت معتقدند؛ از جمله دلائل هر یک از آنها استدلال بر آیه‌ » لا تدرکه الابصار» است . طبق نظر علاّمه طباطبایی، مفسر بزرگ معاصر امامیه رؤیت بصری خداوند ملازم با جسمانیت و جهت و حیز دار بودن است و منافات با مبانی واجب الوجود و تجرد دارد .
توضیح آن که تفسیر کلامی آیه شریفه : ‌لا تدرِکُه الابصارُ و هُوَ یُدرکُ الابصار وَ هو اللَّطیف الخبیرُ^[۱۲۱]

عدالت سازمانی

متغیر ملاک

خشونت در محیط کار

۳-۵- شیوه اجرای پژوهش
روش جمعآوری داده ها در این پژوهش به این صورت بود که پس از انتخاب افراد، پرسشنامه هایی که در اختیار آنها قرار داده شد و شیوه تکمیل پرسشنامه به صورت انفرادی بوده و به طور همزمان بر روی افراد نمونه اجرا شد.
۳-۶- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات
روش تجزیه و تحلیل داده ها بصورت توصیفی و استنباطی انجام شده که در روش توصیفی، اطلاعات و داده های خام با بهره گرفتن از روش های معین طبقه بندی شده و به صورت جداول و نمودارهای آماری ابتدا از تک تک آزمودنیها حاصل شده است. در قسمت استنباطی به تعیین ارتباط و شدت و جهت ارتباط بین نظرات آزمودنیها در مورد هر یک از ابعاد پرداخته میشود. جهت انجام این کار از بر اساس نرم افزار SPSS آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده که هم وجود ارتباط و هم شدت و جهت ارتباط را به خوبی نشان میدهد.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل دادها
۴-۱- مقدمه
داده ها و اطلاعات جمعآوری شده منابع خامی هستند که جهت کاربردی شدن نتایج آنها بایستی توسط ابزار مناسب مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. در فصل سوم، راجع به روش انجام پژوهش بحث شد.
لذا در این فصل جهت دستیابی به اهداف و پاسخ به سؤالات پژوهشی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته شده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات بوسیله روش های آماری مختلف است. آمار به دو نوع اصلی یعنی توصیفی^[۱۹۶] و استنباطی^[۱۹۷] تقسیم می شود. آمار توصیفی آماری است که الگوی پاسخ های افراد نمونه را تلخیص میکند. آمار توصیفی اطلاعاتی در مورد شاخص های تمایل مرکزی و شاخص های پراکندگی میدهد. اما کار آمار استنباطی نشان دادن این نکته است که آیا الگوهای توصیف شده در نمونه، کاربردی در مورد جامعه ای که نمونه از آن انتخاب شده دارد یا نه. در کل آمار استنباطی ما را قادر به استنباط ویژگی های جامعه از روی ویژگی های نمونه می کند.در این فصل ابتدا به تحلیل توصیفی داده ها بر اساس فراوانی،درصد میانگین و انحراف معیار پرداخته و سپس به تحلیل استنباطی داده ها پرداخته می‌شود. لازم به ذکر است برای گزینه های بدون پاسخ میانگین پاسخ ها جایگزین آن گردید.

۴-۲- آمار توصیفی
توزیع فراوانی جنسیت
جدول ۴-۱- توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت

تعداد

فروانی

درصد

مرد

۸۶

۸۲%

زن

۱۹

۱۸%

کل

۱۰۵

۱۰۰%

نمودار(۴-۱)توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت
فراوانی
جنسیت