راهکار ۱-۳: “بازنگری و باز تولید برنامه ها و محتوای آموزشی و روش های تربیتی برای درونی سازی و تعمیق و ترویج فرهنگ حیا، عفاف و حجاب.”
تاکید بر باز تولید محتوای آموزشی در راستای تحقّق اهداف موجود در سند تحوّل بنیادین بدین جهت می باشد اگرچه ارزش هایی چون حجاب و… اموری ثابت اند ولی شکل آن ها و آسیب های تهدید کننده ی آن ها بر مبنای مقتضیات زمان، دچار تغییر و تحول می شود. لذا ضروری است برای رسیدن به هر هدف، از ابزار لازم در همان شرایط و موقعیّت استفاده شود. برای درونی سازی فرهنگ حجاب و حیا در فراگیران، ابتدا باید موانع این امر را شناسایی کرد( به عنوان مثال: ترویج فرهنگ و مد های غربی) و سپس با علم به وجود این موانع، محتوای آموزشی کتب درسی را به گونه ای طرّاحی کرد که قابلیت مقابله با آن ها را داشته باشد در غیر اینصورت هر آموزشی داده شود صرفا سطحی بوده و مؤثّر واقع نخواهد شد.
راهکار ۴-۳ : “ایجاد ساز و کارهای لازم برای هماهنگی رسانه ها و تولید کنندگان کتب و موادّ آموزشی و… درجهت ترویج فرهنگ حیا، عفاف و حجاب مناسب در دانش آموزان. “
برای تحقق هر هدفی تمام متغیّر های دخیل در آن مقوله باید در راستای هدف مذکور کنترل شوند. در مقوله ی حجاب نیز اگر چه معتقدیم محتوای کتب درسی جایگاه مهمّی در آموزش و درونی سازی این فرهنگ دارد و باید به آن توجّه شود ولی این به تنهایی کافی نیست. رسانه ها نیز به عنوان نهاد هایی دخیل در امر ترویج فرهنگ حجاب، باید با نهاد آموزش هماهنگی لازم را داشته باشند.
۴٫ هدف چهارم تقویت بنیان خانواده و کمک به افزایش سطح توانایی های و مهارت های خانواده در ایفای نقش تربیتی متناسب با اقتضائات جامعه اسلامی می باشد که برخی از راهکارهای مرتبط با کتب درسی عبارتند از:
راهکار ۵-۴ : “اضافه نمودن درس مدیریّت و سلوک خانواده به جدول برنامه درسی دوره متوسطه در تمام رشته ها و برای تمام دانش آموزان.”
خانواده ی نابسامان یکی از عوامل مهم بروز بزهکاری در جامعه می باشد.[۱۴۲] دانش آموزان، پدران و مادران آینده خواهند بود. اضافه کردن این واحد درسی و ارائه ی محتوای مناسب و مورد نیاز در این خصوص، موجب پرورش والدینی آگاه و تربیت شده خواهد شد که علی القاعده بر تربیت صحیح نسل های بعد نیز مؤثّر خواهند بود.
راهکار۶-۴:”تهیه و تدوین محتوای آموزشی برای دانش آموزان جهت آشنایی با ویژگی ها، نیازها و وظایف خانواده در چهار چوب ارزش ها و معیارهای اسلامی.”
۵٫ هدف پنجم: تأمین و بسط عدالت در برخورداری از فرصت‌های تعلیم و تربیت با کیفیت مناسب با توجّه به تفاوت‌ها و ویژگی‌های دختران و پسران و مناطق مختلف کشور.
راهکار ۵-۵ : “اختصاص حداقل ۱۰ درصد و حداکثر ۲۰ درصد از برنامه‌های آموزشی به معرفی حرفه‌ها، هنرها، جغرافیا، آیین و رسوم و نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی استان‌ها به ویژه مناطق روستایی و عشایری با رعایت استانداردهای ارتقای کیفیّت و تقویّت هویت اسلامی_ایرانی دانش‌آموزان در چهارچوب ایجاد کارآمدی و تقویت هویت ملی.”
راهکار ۶-۵ : “طرّاحی و تدوین برنامه آموزشی متناسب با نیازها و نقش‌های دختران و پسران.”
راهکار ۷-۵ : “طرّاحی و تدوین برنامه‌ تعلیم و تربیت انعطاف‌پذیر، متناسب با ویژگی‌های شخصیتی و محیطی استعدادهای گوناگون دانش‌آموزان به منظور شکوفایی استعدادهای خاص و افزایش کارآمدی و مفید بودن آنها.”
برنامه ی آموزشی کار آمد و مؤثّر به خصوص در حوزه ی پیشگیری از جرم و انحراف، برنامه­ای است که بر مبنای نیاز های هر جامعه و عوامل خطر موجود در آن ارائه شود. انعطاف پذیری محتوای آموزشی با ویژگی های محیط های اجتماعی مختلف یکی از اصول مهمی است که در فصل آینده به آن خواهیم پرداخت.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۶٫ تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری در فرایند تعلیم و تربیت رسمی عمومی، هدف دیگری است که نقش مؤثّری در ایجاد علاقه و رغبت در دانش آموزان و در نتیجه افزایش کیفیت فرایند یادگیری خواهد داشت. برخی راهکار ها در این زمینه عبارت اند از:
راهکار ۳-۶:” ایجاد موزه و نمایشگاه علم و فناوری در هر یک از شهرستان‌ها تا پایان برنامه ششم توسعه کشور، به منظور فراهم آوردن زمینه مشاهده و تجربه فزون‌تر دانش‌آموزان و عینی‌تر کردن محتوای آموزشی کتب درسی.”
راهکار ۵-۶: “تنظیم و اجرای برنامه‌ جامع کارآفرینی و مهارت آموزی برای تمام دوره‌های تحصیلی به ویژه دانش‌آموزان دوره متوسطه تا پایان برنامه پنجم توسعه در برنامه درسی و آموزشی”.
۸٫ افزایش مشارکت نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و مدرسه و معلّمان و دانش‌آموزان در رشد و تعالی کشور در عرصه‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی در سطح محلّی و ملّی به عنوان نهاد مولّد سرمایه انسانی، فرهنگی، اجتماعی و معنوی هشتمین هدف سند می باشد که برخی راهکارهای آن به شرح زیر است:
راهکار ۵-۸ : “تبیین دستاوردهای علمی و فنّی و تمدّن اسلامی‌- ایرانی در برنامه‌های درسی و آموزشی و تقویت باور و روحیه مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان برای تحقّق تمدّن نوین اسلامی در راستای دستیابی به جامعه عدل مهدوی.”
۱۵٫پانزدهمین هدف مطرح شده در سند تحول بنیادین، اصلاح محتوا، ارتقای جایگاه، افزایش کیفیت و کارآمدی علوم انسانی در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی مبتنی بر مبانی دینی در چارچوب نظام اسلامی می باشد .[۱۴۳] برخی راهکار های مرتبط با محتوای کتب درسی در این خصوص به شرح زیر است.
راهکار ۱-۱۵: “اصلاح و باز تدوین متون و مواد آموزشی دروس علوم انسانی در سطوح مختلف براساس آموزه‌ها و معارف دینی و با مشارکت حوزه‌های علمیه.”
۱۶٫ تنوع‌بخشی در ارائه خدمات آموزشی و فرصت‌های تربیتی متناسب با مصالح جامعه، نیازها و علایق دانش‌آموزان در راستای شکوفایی استعدادهای آنها”
راهکار ۲-۱۶: “رعایت اقتضائات هویت جنسیتی (پسران و دختران) و ویژگی‌های دوران بلوغ دانش‌آموزان در برنامه‌های درسی و برنامه‌های تربیتی ضمن توجّه به هویت مشترک آنان.”
نکته ی حائز اهمیتی که در اکثر قوانین و اسناد داخلی و بین المللی ذکر شده در این مبحث به وضوح دیده می شود این است که اغلب این اسناد و قوانین به اهداف و خط مشی هایی اشاره دارند که در ارتباط مستقیم با فرایند صحیح جامعه پذیری فرد و در نهایت پیشگیری از انحراف و بزهکاری کودکان و نوجوانان می باشند؛ چرا که هدف اصلی از آموزش و پرورش در هر جامعه­ای تربیت صحیح اعضای آن جامعه می باشد و تحقّق این هدف برابر است با پیشگیری از جرم در جامعه.
مبحث چهارم:­نقش تحلیل محتوا در فرایند آموزش و طرّاحی کتب درسی
تحلیل محتوا در زمینه های مختلفی انجام می شود که یکی از آن ها تحلیل محتوای کتب درسی می باشد. این تحلیل کمک می کند تا مفاهیم، اصول، نگرش ها، باورها، هنجارها و همه ی عناصر مطرح شده در قالب دروس کتاب، مطالعه علمی و با اهداف برنامه درسی مقایسه و ارزشیابی شوند. یک تحلیل گر محتوا می تواند پیام های نهفته در متون کتاب درسی را با اهداف مطرح شده، علایق فراگیران و یا هر مورد دیگری ارزیابی کند. در واقع اهمیّت و ضرورت چنین مواردی است که تحلیل محتوای کتب درسی را توجیه می کند.
گفتار اوّل : کاربردهای تحلیل محتوای کتاب درسی
برای تحلیل محتوای کتاب های درسی زمینه ها وکاربردهای متنوّعی را می توان در نظر گرفت که موارد زیر از جمله آن ها می باشند:
بند اوّل : کاربرد توصیفی
این نوع کاربرد در پی شناخت پدیده ها و بیان و توصیف دقیق آن ها می باشد. این کاربرد، نوعی عکس برداری از واقعیّت ها و پدیده ها می باشد که در آن پژوهشگر به شناخت و درک پدیده ها از جوانب و زوایای مختلف دست می یابد. درواقع کاربرد توصیفی، شامل مطالعه جنبه­ های ظاهری کتاب درسی همچون تعداد واژه ها، طول جمله ها، حجم کتاب، تعداد تصاویر، مثال­ها، تنوع رنگ ها ومیزان تمرین ها می باشد. این مطالعه هم چنین می تواند به شناخت روابط متغیّرها با یکدیگر و متغیّرهای دیگری مانند سهولت تدریس، پیشرفت تحصیلی فراگیران و… بپردازد. رویکرد توصیفی در مطالعات تحلیل محتوای کتاب درسی عمدتا در زمینه های زیر کاربرد دارد:
۱- اندازه گیری و توصیف ویژگی های اصلی کتاب درسی.
۲- ارزیابی و تعیین همبستگی بین متغیّرهای درونی و بیرونی کتاب درسی.
۳-فراهم ساختن داده ها و اطلاعات مورد نیاز جهت انجام ارزیابی ها و مقایسه های تطبیقی.
۴-ارزیابی نگرش و دیدگاه عوامل تعلیمی و تربیتی همچون معلّم، دانش آموز، والدین، ناظران تربیتی، مشاوران و… در رابطه با کتاب درسی.
۵-شناخت و تشخیص نقاط قوّت و ضعف کتاب درسی.[۱۴۴]
بند دوم : کاربرد تحلیلی
این کاربرد در پی آن است که تا حد امکان به لایه های درونی تر و متغیّرهای نهفته و آشکار دست یافته و آن ها را مورد نقد علمی قرار دهد. کاربرد این رویکرد می تواند در چهار زمینه زیر باشد:
الف) کتاب های درسی اسناد رسمی و معتبری می باشند که ترجمه ارزش های دینی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و علمی حاکم بر یک جامعه به شمار می روند. مطالعه و تعیین میزان توفیق کتاب درسی در انجام این رسالت می تواند بخش قابل توجّهی از پژوهش های تحلیلی در متون درسی را در برگیرد.
ب ) کاربرد دیگر نگاه تحلیلی، در مطالعات محتوای درسی، مطالعه و تحلیل اثرات محتوای درسی بر میزان تحقّق اهداف شناختی، عاطفی و مهارتی آموزش و پرورش می باشد. محتوای درسی پل ارتباط دهنده این اهداف با نیازهای واقعی بوده و وظیفه فراهم سازی فرصت های یادگیری و رشد دانش آموزان در هریک از حوزه های سه گانه بالا را برعهده دارد. لذا مطالعه و تعیین میزان موفقیّت برنامه درسی در نیل به این اهداف از مهم ترین دغدغه های تحلیل گران متون درسی است.
ج) سومین کاربرد نگاه تحلیلی، تعریف و تبیین نقش های افراد، نهادها و مفاهیم اجتماعی درکتاب های درسی می باشد. کتاب های درسی به صورت آشکار و مشخّص، حدود و ثغور نقش های افرادی همچون زنان، مردان، فرزندان، مادران، دانشمندان و… و نهادهایی همچون مساجد، مدارس، خانواده، سازمان ها، مراکز اجرایی و قضایی و همچنین مفاهیمی مانند علم، ارتباطات، محیط زیست، سلامت و … را نشان می دهند.
عکس مرتبط با محیط زیست
د) در چهارمین کاربرد رویکرد تحلیلی، نوعی تحلیل فنیّ در کتاب درسی انجام می شود. کتاب­های درسی برای تحقق اهداف از پیش تعیین شده و براساس اصول و ضوابط علمی ویژه ای طرّاحی می شوند که «اصول و سازماندهی محتوای آموزشی » خوانده می شود. بنابراین تحلیل­گران محتوای درسی به دنبال شناسایی میزان رعایت این اصول در طرّاحی و تدوین کتاب های درسی هستند.[۱۴۵] در فصل آتی به تبیین این اصول خواهیم پرداخت.
بند سوم : کاربرد توسعه ای
برنامه های درسی از ماهیّت و موجودیّتی پویا برخوردارند و مدام در حال تغییر و تحول هستند. در واقع، پویایی و بهسازی مستمر، شرط بقاء و عامل مؤثّری در اثر بخشی محتوای آموزشی است. به همین منظور نظام های آموزشی پیشرفته ساختارها و مسیرهای توانمند سازی خود را طرّاحی و مورد استفاده قرار می دهند. این کار با مطالعه و شناخت وضع موجود از یک طرف و شناخت وضع مطلوب از طرف دیگر انجام می شود.[۱۴۶]
گفتار دوم : ابعاد تحلیل محتوای کتاب درسی
در یک نگاه نظام مند و جامع می توان کتاب درسی را از دو نظر درونی و بیرونی موردتوجّه قرار داد. در هر یک از این ابعاد نیز می توان به دو جنبه فرعی اشاره کرد. عامل درونی بر ظاهر و همچنین محتوای کتاب تاکید دارد و عامل بیرونی بر ارتباط و هم خوانی کتاب درسی با کتاب­های دیگر در همان پایه و رابطه یک عنوان کتاب درسی با همان عنوان در پایه های قبل و بعد مطالعه می شود.[۱۴۷]
بند اوّل: بعد درونی کتاب درسی
در این بعد، کتاب درسی به عنوان یک بسته آموزشی کامل و مستقل در نظر گرفته می شود که می توان آن را از جهات متفاوت مورد تحلیل و مطالعه قرار داد. در این بعد دو جنبه اصلی کتاب، یعنی بعد ظاهری و بعد محتوایی یا علمی تحلیل می شود.
الف ) بعد ظاهری کتاب
دراین بعد اجزای کتاب مانند جلد، صفحات، تصاویر، متن و… مورد مطالعه قرار می گیرد. برخی از پرسش هایی که می تواند موضوع تحلیل محتوای کتاب های درسی در این بعد باشد به قرار زیر هستند:
۱-حجم کتاب تا چه اندازه متناسب با ویژگی های فراگیران می باشد؟
۲-آیا جلد کتاب از استحکام لازم جهت استفاده در طول یک سال تحصیلی برخوردار است؟
۳-آیا بین متن و تصاویر تناسب لازم وجود دارد؟
۴- اندازه و سایز کتاب، نوشته ها و تصاویر تا چه اندازه با توجّه به ویژگی های سنّی فراگیران طرّاحی شده است ؟[۱۴۸]
ب) بعد محتوایی کتاب درسی
این بعد اصلی ترین بعد تحلیل محتوای کتاب درسی است و بیشترین مطالعات انجام شده در زمینه تحلیل محتوای کتاب درسی نیز مربوط به این بعد می باشد.
بند دوم : بعد بیرونی کتاب درسی
منظور از این بعد در تحلیل کتاب های درسی توجّه به سایر متغیرهای خارج از کتاب درسی می باشد. در این بعد، ویژگی و کارکرد کتاب درسی بر اساس تحلیل رابطه آن با متغیّرهای بیرونی مطالعه می شود. این رابطه به دو سطح افقی و عمودی یا عرضی و طولی تفکیک می شود.
الف ) ارتباط عرضی
دراین نوع ارتباط، کتاب درسی هر پایه را می توان در ارتباط با سایر کتاب های درسی همان پایه مورد مطالعه قرار داد. به عبارت دیگر مجموعه کتاب های درسی یک پایه تحصیلی مجموعا هدف های آموزشی معیّنی را دنبال می کنند که تحقّق این هدف کلّی نه تنها مستلزم تحقّق هدف­های هر یک از کتاب های درسی به صورت جداگانه می باشد، بلکه همچنین به میزان برقراری ارتباط اثر بخش بین کتاب های درسی مختلف نیز وابسته است .[۱۴۹]
ب )ارتباط طولی
این نوع ارتباط شامل ارتباط یک کتاب درسی با کتاب های درسی دیگر در پایه های بعد یا قبل می باشد. از این منظر کتاب درسی در هر پایه تحصیلی حلقه ای از زنجیره محتواهای آموزشی در نظر گرفته می شود، که به منظور تحقق هدف یا اهداف خاص از نظم و توالی برنامه ریزی شده­ای تبعیت می کند. [۱۵۰]
فصل سوم
تجزیه و تحلیل محتوای کتب هدیه های آسمانی
پس از پرداختن به کلّیات و مبانی موضوع پژوهش، اینک در فصل سوم در راستای ارزیابی نحوه و میزان توجّه محتوای کتب درسی هدیه های آسمانی به مفاهیم پیشگیرانه از جرم، به تجزیه و تحلیل محتوای مذکور در دو مبحث خواهیم پرداخت.
مبحث اوّل: تجزیه محتوای کتب هدیه های آسمانی از حیث توجّه به مفاهیم پیشگیرانه از جرم
کتاب هدیه های آسمانی به جهت موضوع و ماهیّت آن، بیشترین فضا را نسبت به سایرکتب برای طرح مفاهیم پیشگیرانه ازجرم و انحراف دارا می باشد. محتوای این منبع مهم آموزشی از دیر باز مورد توجّه ویژه ی طرّاحان آموزشی بوده است. در این مبحث در پی آن هستیم که با تجزیه ی متن این کتب، راه را برای تحلیل این مفاهیم ازجهات گوناگون همچون انعطاف پذیری، تطابق با رشد شناختی فراگیران و… هموار کنیم. به این منظور کتب هدیه های آسمانی پایه دوم تا ششم را در پنج گفتار بر اساس مفاهیم موجود مورد بررسی قرار می دهیم.
گفتار اوّل: کتاب هدیه های آسمانی پایه دوم
بند اوّل: نماز

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.