در نتیجه اشتراک میان وجود واجب و ممکن در لفظ وجود خواهد بود نه در معنا.( آشتیانی، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۲۲۲ تا ص ۲۲۵)
لازم به ذکر است که ملارجبعلی در مقام اثبات سنخیت علت و معلول مباحثی دارد که سازگاری کامل با اصالت وجود واشتراک معنوی آن و تشکیک خاصی دارد، ولی خودش این ثمرات مترتب بر مبنای خویش را انکار نموده است. (همان، ص ۲۲۵)
۲-۲-۳ تباین و عدم تشکیک در وجود
محقق کتاب «اصول آصفیه» در مقدمه ی آن چنین می گوید که عرفا و فلاسفه ای که قائل به تشکیک هستند، خداوند را همانند سایر موجودات، موجود می دانند ولی چون به مراتب مختلف در وجود قائل هستند، بین واجب و ممکن فرق قائل می شوند. ولی ملارجبعلی که قائل به تباین وجود است، فکر می کند که با قائل شدن به تباین وجود میان واجب و ممکن می توان خدا را تنزیه کرد و بنابراین مکتب نو افلاطونیان را برمی گیرد که خدا را وجود نمی دانند بلکه مافوق هستی می دانند. (تبریزی، ۱۳۸۶ هـ ش، ص ۱۲)

همانطور که دیدیم ملارجبعلی را تباین وجودی دانسته اند. در این باره به کلام یکی از مهم ترین شاگردان ملارجبعلی و نزدیکترین شاگرد وی یعنی «محمد رفیع پیرزاده» اشاره می کنیم که در کتاب« معارف الهیه» که شرح آراء ملارجبعلی می باشد، مبدأ اول را مباین از جمیع ممکنات می داند و اطلاق وجود را به امور مختلف به اشتراک لفظ بیان می کند و با این که قائل به اصالت وجود است، علیت را از وجود نفی کرده و وجود را درکثرت تابع ماهیت دانسته و با وجود فرض اعتباریت ماهیت تکثر آن را حقیقی و همچنین با وجود فرض اصالت وجود، وحدت سنخ آن را اعتباری می داند.
وی صریحاً اشاره می کند که اگر موضوعات وجود مانند کم و کیف و . . . متباین باشند واجب است که وجودات آن ها نیز بخاطر تکثر آنها، متباین باشند و واجب است که وجود به اختلاف وتکثر موضوعاتش مختلف و متکثر باشد و ممکن نیست که وجود به شدت و ضعف اختلاف یابد و یا زیادی و نقصان یا تقدم و تأخر بپذیرد و یا به وجوب وامکان و یا امر دیگری که موجب تشکیک باشد، مختلف شود، مگر بالعرض؛ چرا که شدت و ضعف ا زخواص کیفیت و زیادی و نقصان از خواص کمیت است و وجود کم و کیف نیست بلکه عارض بر آن هاست و تقدم و تأخر میان وجود علّت و معلول نیز با لعرض می باشد. زیرا علیت و معلولیت بالذات میان ماهیات اشیاء محقق می شود و بالعرض در وجود آن هاست. پس تقدم و تأخر ذاتاً صفت ماهیت اند و بالعرض به وجود نسبت داده می شوند و همینطور است سایر انحاء تقدم و تأخر.(آشتیانی، ۱۳۶۳ هـ ش. ج ۲ص ۴۶۹) .
آن طور که پیداست ملارجبعلی تبریزی دریافت مشابهی با سایر مشائین از عروض وجود بر ماهیت و شدت و ضعف یا زیادت و نقصان در وجود ندارد و از آن ها با تعابیر کیف و کم که از اقسام ماهیت هستند یاد می کند. ضمنا انکار هرگونه تقدم وتأخر و تشکیک در وجود توسط ایشان نشانه ی آن است که وی میان « وحدت مفهومی» با «وحدت مصداقی» و نیز«کثرت مفهومی» با «کثرت مصداقی» خلط کرده است. در حالی که میان «مفهوم وجود» و «حقیقت وجود» فرق است، به علاوه ایشان هر گونه اختلاف در وجود را مساوی با متکثر بودن حقیقت وجود دانسته است. نکته ی مهم دیگر این است که ایشان به عنوان یک فیلسوف مشائی رابطه علیت را ذاتاً در ماهیات ساری و جاری می داند در حالیکه در قسمت قبل دیدیم که ابن سینا رئیس مشائین علت را علت وجود معلول می داند و این حاکی از آن است که رأی ملارجبعلی در این رابطه نیز منطبق با مبانی نظری مشاء نمی باشد.
با توجه به مجموعه ی نظرات ملارجبعلی در مورد وجود وتفاوت آن با آراء مشائین و درصدر آنها ابن سینا، می توان حدس زد که یکی از دلایل انتساب نظریه ی «تباین ذاتی موجودات» به مشائین همین آراء خاص ملارجبعلی تبریزی به عنوان نماینده ی مشائی مکتب فلسفی اصفهان باشد که حاج ملاهادی سبزواری را بر آن داشته تا رأی ایشان را به عنوان رأی کلی مشائین قلمداد کند و چنان نسبتی به آن ها دهد که هنوز بر سر زبان ها جاری است و به نظر می رسد که اینگونه استقراء غیر تام درمورد این استناد در حد یک فیلسوف نباشد و در واقع این انتقاد بزرگی است که به مرحوم سبزواری وارد است.
۲-۳ دیدگاه برخی فلاسفه در باب نظریه ی «تباین ذاتی موجودات»
نظر به اهمیت موضوع و به منظور تبین همه جانبه ی نظریه ی «تباین ذاتی موجودات» در اینجا لازم می دانیم که علاوه بر تبیین و بررسی آراء ابن سینا و برخی حکمای مشاء مثل ملارجبعلی تبریزی، به بررسی انتقادی این نظریه پرداخته و آراء سایر اندیشمندان و حکمارا بیان نمائیم. گرچه حکمای مذکور، مشرب فلسفی شان با مشرب فلسفی مشاء متفاوت باشد، امّا این پژوهش در صدد ایجاد تضارب آراء اندیشمندان مذکور با یکدیگر است تا توالی و نتایج فاسد نظریه ی تباین ذاتی بیشتر روشن گردد. لذا در این بخش از پژوهش در حد مجال و بضاعت نگارنده به ذکر برخی از آراء آنها می پردازیم؛ از جمله ملاصدرا، ملا عبد الرزاق لاهیجی، ملاهادی سبزواری، ملا محمد صالح حائری مازندرانی و شهید مطهری. و در ادامه به دلایلی که فلاسفه ی مذکور در مخالفت و نقد آن نظریه اقامه کرده اند، به صورت یکجا پرداخته می شود.
۲-۳-۱ بیان نظرات
ملا صدرا می گوید درست است که مفهوم «هست»، یک مفهوم ذهنى و اعتبارى است و معنى لغتى است لکن مصداق دارد و مصداق آن هم وجود است و قابل تعریف نیست، استدلال ساده او این است که هر چیزى را به وسیله وجود تعریف مى‏کنند و چیزى شناخته‏تر از وجود نیست تا بتوان وجود را به آن شناخت. ملا صدرا بر اساس نظریه خود در اصالت وجود میگوید: مفهوم وجود اعرف چیزها است و بالوجدان مى‏توان دریافت و کنه و حقیقت وجود در نهایت خفا است یعنى آن مصداق ذو مراتب. وى می گوید: چون براى وجود تعریفى نیست بنابر این براى اثبات آن نتوان برهان آورد زیرا همان‏طور که در منطق گفته‏اند حدّ و برهان در حدود مشترکند و می گوید: امکان، وجوب و وجود و نظایر آن‏ها از امورى است که مرکوز در ذهن و به فطرت اولیه مرتسم در عقل‏اند. (ملاصدرا، ۱۹۸۱ م، ج۱، ص ۲۳ تا ۲۹)
همانطور که شاهدیم نکاتی را که در این قسمت ملاصدرا مطرح می کند، شبیه سخنان ابن سینا در باب وجود، معنا و تعریف آن است. البته در مورد مصداق ذومراتب وجود، ابن سینا چنین صراحتی ندارد. همچنین ملاصدرا قائل به اشتراک معنوی وجود بوده و می گوید: مفهوم وجود مشترک است و محمول است بر همه اشیاى متقرر به حمل تشکیکى و نه حمل تواطؤ. وى می گوید مشترک بودن وجود بین ماهیات تقریبا از اولیات است و عقل بداهتا بین چند امر موجود مناسبت و مشابهت را درک مى‏کند و فرق مى‏گذارد بین چند ماهیت موجود و ماهیات غیر موجود و اگر موجودات در مفهوم مشارک نمى‏بودند و از همه جهات متباین بودند لازم مى‏آمد که حال پاره‏اى از موجودات با پاره‏اى دیگر مانند حال وجود با عدم باشد. (همان، ص ۳۵)
نکته ای که در اینجا باید گفت این است که اشتراک معنوی در ملاصدرا بیشتر ناظر به حقیقت بسیط وجود است که وحدت اطلاقی سعی دارد که در نتیجه مفهوم برگرفته از آن حقیقت هم مشترک است. در حالی که ابن سینا صرفا مفهوم وجود و موجود را مشترک معنوی می گیرد و این تفاوتی ظریف میان دو فیلسوف مذکور است. (نک مقاله وجود از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا نوشته دکتر رضا اکبریان، مجله خردنامه صدرا، شماره ۱۸ زمستان ۷۸)
ملا صدرا صدق مفهوم وجود را بر افراد و مصادیق که در واقع مصادیق همه مراتب یک مصداق‏اند به اولیت و اولویت و اقدمیت و اشدیّت مى‏داند و می گوید: وجود در بعضى از موجودات مقتضى ذاتش مى‏باشد (ذات حق) و در بعضى نه و در بعضى به حسب طبع اقدم است در بعضى اتم و اقوى است. وى می گوید: آن وجودى که بلا سبب است اولى و اقدم است به موجودیت از موجودى که داراى سبب است و متقدم بر همه موجودات است بالطبع و وجود هر یک از عقول فعّاله بر عقل بعد از خود تقدم دارند و وجود جوهر بر وجود عرض تقدم دارد، وجود مفارق اقوى از وجود مادى است، در موجودات مادى هم اجسام تقدم دارند بر وجود هیولى، وى می گوید: متقدم و متأخر و اقوى و اضعف در حکم مقوم موجودات‏اند، وجود در هر مرتبه غیر از مرتبه سابق و لا حق خود مى‏باشد و در عین حال عین آن دیگر است. ( همان، ص ۳۷-۴۳ )
با مقایسه میان این سخنان و سخنان ابن سینا در باب اختلافات موجودات، به وضوح می توان شباهت آن دو را دریافت و این خود می تواند قرینه ای بر عدم اعتقاد به تباین ذاتی موجودات در ابن سینا باشد.
ملاصدرا در رابطه با عدم تباین ذاتی بین موجودات در «اسفار» می گوید:
افراد مفهوم وجود حقایق متخالف نیستند بلکه وجود حقیقت واحدی است و اشتراکش میان وجودات مثل اشتراک طبیعت کلی ذاتی یا عرضی میان افرادش نیست، چرا که کلیت و جزئیت از عوارض ماهیات امکانی است و وجود آن طور که گذشت، کلی و جزئی نیست و تعینی به حسب هویت عینی خودش دارد و به تعیین دیگری نیاز ندارد. همچنانکه در موجود یتش به وجودی دیگر نیا زندارد، چرا که وجودش ذات خودش است و در بحث تشکیک خواهیم گفت که تفاوت میان مراتب حقیقت واحد و تمیز میان تقسیمات آن، به خود آن حقیقت است و آنچه از تعینات و تشخصات و «تقدم و تأخر» و«وجوب و امکان» و «جوهریت و عرضیت» و «تمام و نقص » به حقیقت وجود ملحق می شود، به واسطه ی امری زائد نمی باشد. (همان، ص ۱۲۰)
آن طور که شاهدیم « ملاصدرا» که یکی از فیلسوفان توانای فلسفه ی اسلامی است، هر نوع اختلاف ذاتی را در وجودات انکار می کند و آن را حقیقت واحدی می داندکه به شدت و ضعف و تقدم و تأخر و به واسطه ی ماهیات مختلف می شوند و قول مشائین را نیز درباره ی تخالف حقایق وجودی به معنای اختلاف در ماهیات تلقی می کند. که این مطلب را در مبحث انواع اختلافات وجودی درمنظر ابن سینا نقل کردیم. ضمنا صدرالمتألهین مراتبی برای وجود قائل است که تمایز آن ها را به خود وجود می داند و این همان عبارت دیگری از تشکیک است. در این موارد نیز لازم است بگوئیم تشکیک نزد ملاصدرا بیشتر ناظر به ذومراتب بودن حقیقت سعی وجود در غنا و فقر است و نباید موجودات را هستی های مستقل و مرتبط با مبدا دانست. در حالیکه ابن سینا تشکیک در مفهوم موجود و وجود را به شکل اولویت و اقدمیت و تفاضل میان علت و معلول، واجب و ممکن و … بیان می کند. (نک مقاله وجود از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا نوشته دکتر رضا اکبریان، مجله خردنامه صدرا، شماره ۱۸ زمستان ۷۸)
ملاعبد الرزاق لاهیجی از حکمای صدرایی قرن یازدهم هجری است که در مورد «وجود» معتقد است، افرادی حقیقی دارد که حقایق مختلف به شدت وضعف و متحد با ماهیات در خارج و زائد برآن ها در ذهن می باشند و بعلاوه ایشان ماهیات رامتغایر و متباین و غیر قابل تشکیک و غیر مختلف به شدت وضعف می داند. (آشتیانی، ۱۳۶۳ هـ ش. ص ۲۷۵ و ۲۷۶)
ایشان همچنین تحقق اختلاف در «وجود قائم به ذات» را غیر ممکن می داند، مگر توسط ماهیات و برای این امر اینطور دلیل می آورد که مغایرت در وجود تابع مغایرت در «ذی الوجود » است و « ذی الوجود» در «وجود قائم به ذات» خود وجود است و مغایرت اعتبار محض است. حال در مورد اختلاف دو وجود قائم به ذات، مغایرت دو «ذی الوجود» فرع بر مغایرت دو «وجود» می باشد واگر مغایرت در وجود هم تابع مغایرت دو « ذی الوجود» باشد، دور حاصل می آید. (همان، ص ۳۱۳)
می بینیم که ایشان نیز باز گشت اختلافات را به ماهیات می داند و «وجود قائم به ذات» را غیر مختلف و واحد قلمداد می کند، چرا که در وجود قائم به ذات «وجود» همان «ذی الوجود» است و فرض وقوع اختلاف در آن «وجود» به دور منتهی می شود.
حاج ملاهادی سبزورای در این باره می گوید: «اینکه گفته اند « ان الموجودات من حیث الوجود متکثره» سخنی بر خلاف حقیقت است. وجود چیزی است که اضداد و متقابلات به واسطه ی آن جمع می شوند، سفیدی به حسب ماهیت ضد سیاهی است ولی وجودشان دو مرتبه از یک حقیقت واحد است» (سبزواری، ۱۳۶۰، ص ۵۴۲)
ایشان قائل به اشتراک معنوی وجود و سایر صفات کمالیه میان واجب و ممکن است و راهی غیر از این یعنی اشتراک لفظی را منتهی به تعطیل محض و بسته شدن راه حمد و ثنای الهی می داند و معتقد است اینکه برخی حکما حقیقت وجود را حقایق متفاوت به تمام ذات بسیط در عین اشتراک در مفهوم می دانند، کلامی بسیار سخیف است، بلکه حق آنست که وجود مشکک است و مراتبی متفاوت در کمال ونقص وتقدم وتأخر و شدت و ضعف دارد. و این مماثلت میان حقیقت وجود و وجود امکانی رادر پی ندارد چراکه مفهوم وجود در آنها مشترک است نه مصداق آن .(همان ص ۶۷۵ و ۶۷۶)
همانطور که دیدیم ملاهادی باتباین ذاتی و تکثر در وجود به نحوی که به تمام ذات بسیط باشد مخالف است و موجودات را دارای مراتب متفاوت در شدت و ضعف وجودی می داند.^[۳۷]
ایشان چنین می گوید که این تفاوت به شدت وضعف در مراتب وجود موجب تباین نوعی نیست چرا که آن حقیقت، واحده به وحدت حقه است. مثل « نفس واحد» صاحب مراتب نه مثل «آب واحد» به وحدت عددیه، و وجود، موجود حقیقی است هر چند وجود خاص باشد و ماهیت موجود مجازی است که در ذاتش « لاموجوده و لامعدومه » می باشد. بلکه در حال موجودیت نیز وجود نه عین آنست و نه جزء آن و گفتیم که این طریقه ی و حدت در کثرت است و مراتب وجود سنخیت در نوریت و ابای از عدم دارند و از این جهت واحدند.
اما در مورد وحدت ایشان بیانی خاص دارند و معتقدند تعدد هر حقیقی به سبب تخلل غیر آن حقیقت است در آن حقیقت . ولی در نور وجود، فرض غیر صحیح نیست چرا که هر چه در خارج و ذهن است وجود است، «اذا جاوزالشئ حده، انعکس ضده». و اما کثرت نیز کثرت نوری است که در مراتب و درجات متفاضل نور حقیقت می باشد.و وجودات سلاسل طولیه ی نزولیه و صعودیه و سلسله ی عرضیه همان انوار بعضها فوق بعض می باشند که این کثرت نوری منافی وحدت حقه نیست بلکه موکد است. هر چه نور و فعلیت بیشتر و فقدان کمتر و وجدان بیشتر باشد، وحدت و یگانگی آشکارتر است. (سبزواری، ۱۳۵۱هـ ش، ص ۳۰ تا ۳۲)
در هر چه بنگرم تو پدیده دار بوده ای ای نانموده رخ تو چه بسیار بوده ای
ملا صالح حائری مازندرانی از پیروان مکتب مشاء چنین می گوید:
مفهوم وجود البته واحد است و اگر حقیقت داشته باشد در خارج چگونه متباین است و تباین از خواص مهیات متبانیه ی متنوعه است علی المعروف بینهم [بنابر قول معروف که بین ایشان است] و از این جهت است که اشاعره وجود را مشترک لفظی گرفتند و آن ر اعین انواع مهیات متبانیه دانسته اند و اصلاً مهفومی برای آن جز ذوات متبانیه نپذیرفته اند. (مازندرانی، ۱۳۳۵ هـ ش. ص ۳۶۳)
همانطور که دیدیم ایشان ریشه ی کثرت را در ماهیات می داند و آنچه در اصل متباین است را ماهیت ها می داند و نه وجود و چنانچه خواهیم گفت، این دیده گاه را نظر ابن سینا و سایر حکمای مشاء قلمداد می کند.
شهید مرتضی مطهری درمورد تباین و کثرت و جودات و نیز قول ابن سینا دراین رابطه مطالب ارزشمند ی دارد که ذکر آن د راین مجال، لازم به نظر می رسد.
ایشان در پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم در توضیح سخنان علامه طباطبائی (ره)، توجیه وحدت وکثرت واقعیت را از مسائل درجه اول فلسفه و دارای سابقه ی طولانی در تاریخ فلسفه می داند و پس از اصالت وجود، این مسأله را مهم ترین مسائل فلسفه نام می برد (مطهری، ۱۳۷۳ ش، ج ۶ ، ص ۵۰۷)
ایشان پس از بیان ارتباط این بحث با بحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت چنین می گوید که اگر ماهیات را ما اموری عینی و واقعی بدانیم، این مسأله چندان جای بحث ندارد، چرا که ماهیات بداهتاً متکثر و متباین می باشند، پس واقعیت عینی نیز اموری متکثر و متباین خواهد بود، اما اگر وجود را امری اصیل و عینی بدانیم و ماهیات را اعتبار ذهن، آنگاه این بحث می آید که چطور وجودی که در ذهن ما دارای مفهومی واحد است، منشأ انتزاع ماهیات متکثر و متباین می شود و اگر در خارج کثیر است، چطور مفهومی یگانه درذهن ما دارد؟ (همان، ص ۵۰۸) ایشان سپس نظریات سه گانه ی مربوط به وحدت و کثرت وجود را معرفی می کند که عبارتند از:
۱- وحدت وجود ۲- کثرت و تباین و جودات ۳- وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت (تشکیک وجود)
وی نظریه ی اول را که با توجه به اعتباریت ماهیت ابراز شده منسوب به عرفا می داند و استدلال عرفا بر وحدت وجود را که از راه مساوی بودن وجود با وجوب ذاتی و مساوی بودن وجوب ذاتی با وحدت من جمیع الجهات است، دارای دو مقدمه و یک نتیجه و به این شکل بیان می کند.
وجود مساوی با وجوب ذاتی است.
وجوب ذاتی مساوی با وحدت من جمیع الجهات است.
نتیجه: پس وجود مساوی با وحدت من جمیع الجهات است.
البته ایشان هر دو مقدمه را قابل تعمق و تأمل بسیار دانسته و در جایی دیگر شبهاتی به آن ها وارد می داند. (همان ص ۵۰۹)
تباین و کثرت وجودات
سپس شهید مطهری به نظریه ی تباین و کثرت وجودات می پردازد و آن را تنها نظریه ی قابل قبول در ابتدای کار برای انسان معرفی می کند و می گوید:
مطابق این نظریه (ملأ) خارج را وجودات تشکیل داده است و به عدد انواع مهیات بلکه به عدد افراد انواع مهیات که به ذهن نمودار می شود و جودات است و هر وجود با الذات مباین است با وجود دیگری و هیچ گونه جنسیت و سنخیت و وجه اشتراکی بین وجودات نمی تواند بوده باشد و تنها وجه اشتراکی که در کار هست اینست که از همه این امور متکثره ی مختلفه که هیچگونه تناسبی و تجانس و سنخیتی بین آنها نیست، ذهن ما مفهوم واحدی به نام مفهوم وجود انتزاع کرده است و الابین حقایق وجود به هیچ وجه تشابهی در کار نیست. (همان، ص ۵۱۱)
ایشان این نظریه را دارای دو وجه دانسته و برای هر کدام دلیل مطرح می کند به این ترتیب که:
این نظریه شامل دو جهت است:
۱ - وجود امر واحد من جمیع الجهات نیست که هیچگونه کثرتی در ذات او نباشد(بر خلاف نظریه ی اول بلکه کثیر و مختلف است یعنی «وجودات» است که خارج را تشکیل داده اند نه «وجود»
۲- این « وجودات» متکثره همه با یکدیگر متباین اند و هیچگونه وجه مشابهت و سنخیت و جنسیتی بین آنها در کار نیست (به خلاف نظریه ی سوم)
دلیل بر قسمت اول اینکه هر چند ماهیات متکثره ای که بر ذهن ما نمودار می شوند اموری اعتباری هستند، ولی به طور قطع کثرت ذهنی نماینده ی کثرت واقعی خارجی است، زیرا ماهیت ذهنی نماینده ی وجود خارجی است و همانطوری که امکان ندارد واقعیت خارجی در کار نباشد و ذهن به گزاف تصوری از واقعیت خارجی پیش خود اختراع کند، همچنین امکان ندارد که واقعیت خارج، واحد محض باشد و ذهن به گزاف ماهیات کثیره از آن واحد حقیقی انتراع نماید. و اگر وجود که تنها حقیقت عینی است واحد محض بود، تصورات مختلف حسی و عقلی ما گزاف و بلا جهت بود. پس قبول نظریه ی وحدت وجود مستلزم تکذیب عقل و حس و انکار یکی از بدیهی ترین بدیهیات است.
دلیل بر قسمت دوم همانا بساطت وجود است. توضیح مطلب اینکه اگر بین دوشئ یا بیشتر وجه مشترک و ملاک وحدتی باشد، ناچار باید وجه امتیاز و ملاک کثرتی نیز در کار باشد پس در حقیقت آن شئ مولف باشد ازمجموع آن ما به الاشتراک و مابه الامتیاز و البته این مطلب درامور مرکبه صادق است نه در بسائط و چنانکه با برهان اثبات شده و مورد قبول جمیع حکما نیز هست، وجود بسیط است و امکان ندارد مرکب از مابه الامتیاز و ما به الاشتراک باشد و اینگونه ترکیبات از خواص مخصوص ماهیات است، پس ممکن نیست بین وجودی و وجود دیگر وجه مشترک و مشابهتی در کار باشد، پس حقایق وجود یه ی بسیط هر یک حقیقتی است جدا و مستقل و مباین با سایر وجودات و هیچ سنخیتی بین آنها در کار نیست. (همان ص ۵۱۲و ص۵۱۳)
استاد شهید مطهری در این قسمت به خوبی ابعاد نظریه را تبین نموده و استدلال ناظر بر آن را شرح داده است، همچنین شهید مطهری، اشکال خود بر این استدلال را ضمن بیان نظریه ی وحدت درعین کثرت، بیان می کند که ما در قسمت بعدی آن را بیان خواهیم کرد.
وحدت تشکیکی وجود
شهید مطهری در ادامه نظریه ی سوم را خالی از اشکال و مقبول دانسته، چنین شرح می دهد که طبق این نظریه وجود که تنها امر عینی و اصیل است، حقیقت واحد ولی دارای درجات و مراتب مختلف است و ماهیات مختلف و متکثر از همین مراتب انتزاع می شوند. وجود واحد محض نیست و وجودات درکار است، اما این وجودات متباینات نیستند بلکه مراتب حقیقت واحدند و وجه مشترک و ملاک وحدت دارند. لکن داشتن وجه مشترک و ملاک وحدت هر چند مستلزم داشتن وجه امتیاز و ملاک کثرت است، ولی مستلزم این نیست که وجه امتیاز مغایر وجه اشتراک باشد تا با بساطت وجود که امری مسلم و قطعی است منافات داشته باشد. در حقایق وجود یه، مابه الاشتراک از سنخ ما به الامتیاز است و اختلاف وجودات از یکدیگر به شدت وضعف و کمال و نقص است، و اساساً شدت و ضعف تنها در مورد مراتب حقیقت واحده صادق است و در غیر آن صادق نیست (همان ص ۵۱۲)

 

نمودار ۴-۸- میانگین ضریب آلومتری چندمتغیره ویژگی‌های مختلف ماهی کلمه از لحظه تفریخ تا روز هشتاد پس از آن
بر طبق نتایج آلومتری چند متغیره (نمودار ۴-۸) طول پوزه، طول دم و ارتفاع بدن رشد آلومتری مثبت، طول سر رشد ایزومتری و قطر چشم، طول کل و طول تنه رشد آلومتری منفی دارند. که در این میان ارتفاع بدن و طول پوزه بیشترین ضریب رشد را داشتند که ممکن است با تغییر شکل ماهی کلمه در طی رشد از حالت دوکی شکل اوایل دوره‌ی رشد که متناسب با محیط زندگی آن در این مرحله یعنی رودخانه‌ی دارای جریان است به شکل پهن که برای زیستگاه نهایی این ماهی که دریا می‌باشد مناسب‌تر است و تغییر نوع تغذیه از تغذیه پلاژیک به کف‌زی‌خواری و متعاقب آن نیمه تحتانی شدن دهان مرتبط باشد (جدول ۴-۴).

جدول ۴-۴- ضرایب رشد (شیب خط رگرسیونی b) الگوی آلومتری چند متغیره به همراه درصد واریانس PC1 در سطح ۰۱/۰

ضرایب رشد آلومتری چند متغیره
واریانسPC1

طول پوزه
۲۳/۱

طول سر
۰۱/۱

طول تنه
۶۹/۰

طول دم
۰۶/۱
۱۳/۹۸%

طول کل
۹۰/۰

قطر چشم
۹۲/۰

ارتفاع بدن
۱۶/۱

 

۴-۳- آزمون کلاستر یا پراکندگی
بر اساس آزمون پراکندگی اقلیدسی واردز^[۵۸]چهار مرحله اصلی بر پایه تغییرات شکلی در دوران زندگی ماهی کلمه از روز صفر تا روز هشتاد پس از تفریخ بدست آمد. مرحله اول از روز اول تا روز هفتم پس از تفریخ، مرحله دوم از روز هشتم تا روز سی‌ام پس از تفریخ و مرحله سوم از روز سی و سوم تا روز چهل و پنجم و مرحله چهارم از روز پنجاه و پنجم تا روز هشتاد پس از تفریخ را در بر می‌گیرد (نمودار ۴-۹). در دو مرحله نخست این نمودار می‌توان تقسیم بندی بالون ۱۹۷۵ را یافت. که از روز اول تا روز سوم مطابق با فاز Eleutheroembryoو از روز سوم تا روز هفتم مطابق با فاز Protopterygio تقسیم‌بندی بالون است که در مرحله اول تقسیم‌بندی آزمون کلاستر جای گرفته‌اند. در مرحله دوم تقسیم بندی آزمون کلاستر می‌توان دو فاز بعدی تقسیم‌بندی بالون را یافت که از روز ششم تا روز بیست و ششم پس از تفریخ فاز Pterygio larvaو پس از روز بیست و ششم وارد فاز نوجوان می‌شود. در روز سوم شاهد جذب ظاهری کیسه زرده هستیم که باعث تغییر شکل بدن لارو به علت کاهش ارتفاع ناحیه قدامی بدن در اثر جذب ظاهری کیسه زرده می‌شود. در این زمان به علت جذب شدن قسمت اعظم کیسه زرده و باز شدن دهان جهت تغذیه مختلط شکل کشیده‌تر بوجود آمده بعد از جذب ظاهری ظاهری کیسه زرده برای تحرک و شنای بهتر جهت جست‌و‌جوی غذا مناسب‌تر به نظر می‌رسد. در روز چهارم نوتوکرد هنوز صاف بوده و فاقد انحنا است اما در روز پنجم ما شاهد شروع انحنای نوتوکرد به سمت بالا هستیم. در روز ششم چین‌ باله‌های پشتی، دمی و مخرجی متمایز می‌شوند. در روز هفتم ما شاهد ظهور شعاع‌های باله دمی هستیم. در روز نهم باله دمی فرورفتگی پیدا کرده و از حالت گرد خارج می‌شود و نوتوکرد نیز کامل می‌گردد. در روز دهم آثاری از شعاع باله پشتی و مخرجی را می‌توان دید. در روز یازدهم باله دمی کاملا دو شاخه شده و در روز دوازدهم آثاری از شعاع باله پشتی و مخرجی را می‌توان دید. در روز شانزدهم باله دمی، پشتی و شکمی کامل می‌شوند. در روز هجدهم شعاع‌های باله شکمی شروع به تشکیل می‌کنند و مهره‌های نوتوکرد مشخصص می‌شوند. در روز بیست و دوم کمان ‌آبششی تکامل می‌یابد. در روز بیستو ششم شعاع‌های باله شکمی کامل می‌شود. در روز سی و سوم نوتوکرد کامل و آثاری از فلس می‌توان دید. در روز سی و هفتم فلس‌ها مشخص و در روز چهل و یکم فلس‌ها نیز کامل می‌شوند.
نمودار ۴-۹- درختی پراکندگی بدست آمده از تغییرات شکلی پیکره نه لندمارکی
۴-۴-ریخت‌سنجی هندسی
در این مطالعه روش ریخت سنجی هندسی برای توصیف خط سیر رشد و مصور‌سازی شکل بدن بر اساس تغییر انداز یا به عبارتی دیگر آلومتری رشد مورد استفاده قرار‌گرفت. این روش می‌تواند به درک تغییر شکل یا به عبارت دیگر رشد کمک نماید و به بیانی دیگر نشان می‌دهد که چگونه و چه زمانی یک شکل ویژه در ماهسی حاصل می گردد. نتایج این تحقیق همچنین می‌تواند نشان دهد شکل موجود در هر مرحله رشد یا فردزایی چگونه بوده و چه روند تغییراتی را دنبال می کند. از این رو این مطالعه با هدف بررسی رابطه‌ی شکل بین تغییر شکل بدن و اندازه با بهره گرفتن از روش ریخت‌سنجی هندسی به اجرا درآمد. اساسا نتایج این تحقیق می‌تواند با ارائه الگوهای رشد آلومتری به درک بهتری از جابجایی‌ها و نیاز‌های اکولویک ماهی کلمه در هنگام رشد کمک نماید. چرا که شکل بدن یک موجود بیان‌گر جایگاه اکولوژیکی آن می‌تواند باشد. تغییرات ریختی و شکلی در طی اونتوژنی ماهی کلمه در مراحل اولیه‌ی زندگی بسیار شدید می‌باشد. بر طبق نتایج RW، تغییرات عمده‌ای در مناطق تعیین شده یعنی سر و تنه و دم رخ داده است. از آنجایی که نقطه‌ی عطف تغییرات RW1 در روز ۴۱ بعد از تفریخ رخ می‌دهد (طول کل ۲۲/۲±۷۶/۲۰ میلمتر)، عمده‌ی تغییرات شکلی در طی ۶ هفته اول بعد از تفریخ رخ می‌دهد. همبستگی تغییرات RW1 نسبت به طول کل به طور معنی‌داری بالا بود (p<0.01). بر این اساس عمده‌ی تغییرات شامل تغییراتی بود که در ناحیه‌ی تنه و افزایش ارتفاع تنه و نیز تغییرات در ناحیه‌ی دهان و پوزه می‌باشد. تغییراتی که در ناحیه‌ی سر رخ می‌دهد، ناشی از افزایش طول سر می‌باشد. نتایج مربوط به داده‌های RW2 حاکی از تغییرات ناحیه‌ی دمی می‌باشد. همبستگی بین داده‌های RW2 و طول کل در سطح یک درصد معنی‌دار بود (p<0.01) و نقطه‌ی عطف داده‌های RW2 در روز ۳۰ بعد از تفریخ تعیین شد. بر این اساس مجموع نتایج حاصل از RW1 و RW2 در حدود ۹۳ درصد تغییرات شکلی را شامل می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت ۹۳ درصد تغییرات شکلی در مراحل اولیه‌ی زندگی لاروی ماهی کلمه شامل تغییراتی است که در لندمارک‌های تعیین شده رخ داده است و ۷ درصد باقیمانده مربوط به دیگر فاکتور‌ها است که در نهایت ماهی کلمه که در ابتدا دارای شکل کارانژی‌فرم است تبدیل به یک ماهی پهن می‌شود که از دیدگاه اکولوژیک شکل مناسب و کارآمدی برای این گونه به حساب می‌آید به دلایلی همچون کف‌زی‌خواری که این شکل پهن می‌تواند قدرت مانور بیشتری را به ماهی کلمه در بستر بدهد. از طرفی زندگی در محیطی آرام و بدون جریان و نیز داشتن سرعت شنای کم نیز با این شکل مطابقت دارد همچنین بدن پهن می‌تواند در مقابله با پدیده شکارشدن موثر باشد. روند تغییرات RW1 و RW2 نسبت به طول کل به ترتیب در نمودارهای (۴-۱۰) و (۴-۱۱) و نسبت RW1 به RW2در نمودار (۴-۱۳) آورده شده است.

University of allame-tabatabaei
Faculty of Literature and Humanities
A Thesis for obtaining M.A degree in the field of social worker
A Comparison of the performance of NGOs in empowering street children in Tehran
Supervisor: Dr. Talat Allahyari
Adviser: Dr. Hossein Yahyazadeh

Researcher: Esmaeil shalakeh
Winter 2014

 

1. 1. برگرفته از سایت بهزیستی استان تهران ↑

 

1. 1. Veten & Cameron ↑

 

1. 1. Self-control ↑

 

1. 1. Self-importance ↑

 

1. 1. Empowerment ↑

 

1. 1. ریشه های تاریخی نظریه توانمندسازی در اندیشه مارکسیستی یافت می شود. در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تجدید حیات علاقه به ایدئولوژی مارکسیستی وجود دارد، و این ایده از توانمندسازی در این زمان ظاهر شده، در برخی از محافل مرتبط بود، به مبارزه طبقاتی و سرنگونی طبقه حاکم سرمایه داری است. در مطالعات توسعه، بحث توانمند سازی نه تنها به مبارزه طبقاتی بلکه به مبارزه جهانی جنوبی در برابر جهان شمال شد. نظریه توانمند سازی اغلب در چنین مباحثی تنها به نظریه نئومارکسیستی توسعه مرتبط است. برای نگاه به چگونگی شکل گیری نظریه توانمندسازی، نگاه کنید به:
      
      Alinsky ،۱۹۶۹ Arnstein ، Boyte 1980، Klark 1965، Fredmann 1973، ↑

 

1. 1. Goldsmith and Blakely, 1992; Friedmann, 1992; Jacobs, 1992; Krumholz & Forester, 1990; Rappaport, 1984, 1985, 1987; Regalado, 1988; Trickett, 1984; Zimmerman, 1990 ↑

 

1. 1. مورخ انگلیسی ↑

 

1. 1. Cassio ↑

 

1. 1. Non government organization ↑

 

1. 1. The council of Europe and NGOs 1995,bruxell ↑

 

1. 1. Otto, Dianne ↑

 

1. 1. Lester, salamon. Anhier, Helmut ↑

 

1. 1. Being Nonprofit ↑

 

1. 1. Lack of dependence on government ↑

 

1. 1. Voluntary ↑

 

1. 1. Having legal personality ↑

 

1. 1. Democratic and participatory management ↑

 

1. 1. Autonomous ↑

 

1. 1. Being apolitical ↑

 

1. 1. Tax Breaks ↑

 

1. 1. Kelark ↑

 

1. 1. Service Oriented organization ↑

 

1. 1. Good orientation ↑

 

1. 1. Empowerment orientation ↑

 

1. 1. Participatory orientation ↑

 

1. 1. Najam ↑

 

1. 1. Peter Tacon ↑

 

1. 1. Aptekar, 1994a; Bar-On, 1998; Cemane, 1990; Cockburn, 1991b; Connolly, 1990; Cosgrove, 1990;
      Dewees & Klees, 1995; Ennew, 1986; Keen, 1990; Konanc, 1989; Lusk, 1989; Myers, 1989; Richter, 1988. ↑

 

1. 1. Aptekar, 1988b; Glauser, 1998; Swart, 1990 ↑

 

1. 1. Reddy ↑

 

1. 1. Connolly & Ennew, 1996 ↑

 

1. 1. Kanger & Kanengo ↑

 

1. 1. Swift. c ↑

 

1. 1. Levin, G ↑

 

1. 1. Attitudes, Valus & beliefs ↑

 

1. 1. Knowedge & Skills for critical thinking and action ↑

 

1. Action ↑

ماده ۲۸۷ ق.م. مقرر می دارد: «نماآت و منافع منفصله که از زمان عقد تا زمان اقاله در مورد معامله حادث می‌شود مال کسی است که به واسطه عقد مالک شده‌ است ولی نماآت متصله مال کسی است که در نتیجه اقاله مالک ‌می‌شود.»
قانون گذار در این ماده می گوید: منافع منفصله از زمان عقد تا زمان اقاله برای برای مشتری می باشد؛ یعنی پذیرفته است که اثر اقاله نسبت به آینده است و از زمان اقاله عقد منحل می گردد و اثر قهقرایی ندارد.

ماده ۴۵۹ ق.م. نیز در این خصوص مقرر می دارد: «در بیع شرط به مجرد عقد، مبیع ملک مشتری می‌شود با قید خیار برای بایع بنابراین اگر بایع به شرایطی که بین او و مشتری برای ‌استرداد مبیع مقرر شده است عمل ننماید بیع‌، قطعی شده و مشتری ‌مالک قطعی مبیع می‌گردد و اگر بالعکس بایع به شرایط مزبوره عمل‌ نماید و مبیع را استرداد کند از حین فسخ‌، مبیع مال بایع خواهد شد ولی نماآت و منافع حاصله از حین عقد تا حین فسخ مال مشتری ‌است‌.» در این ماده هم انحلال ناظر به آینده است.
ماده ۴۹۶ ق.م. مقرر می دارد: «عقد اجاره به ‌واسطه تلف ‌شدن عین مستأجره از تاریخ‌ تلف‌، باطل می‌شود و نسبت به تخلف از شرایطی که بین موجر و مستأجر مقرر است خیار فسخ از تاریخ تخلف ثابت می‌گردد.»
در این ماده کلمه باطل به جای کلمه منفسخ آورده شده است و اثر انفساخ و انحلال به سبب تلف عین مستأجره، ناظر به آینده است.
ماده ۸۰۴ ق.م. مقرر می دارد: «در صورت رجوع واهب نماآت عین موهوبه اگر متصل ‌باشد مال واهب و اگر منفصل باشد مال متهب خواهد بود.»
در این ماده هم اثر رجوع و انحلال هبه ناظر به آینده است و در گذشته اثر ندارد.
بنابراین، با بهره گرفتن از تفسیر و وحدت ملاک مواد مذکور و دیگر مواد مشابه در قانون مدنی ایران، می‌توان استنباط کرد که اثر شرط فاسخ از زمان وقوع معلّق علیه و ناظر به آینده است. همان گونه که اثر انحلال قرارداد به سبب فسخ ناشی از خیار شرط (ارادی)، اقاله و انفساخ به حکم قانون گذار، از زمان اعمال خیار، اقاله و انفساخ می باشد و اثر قهقرایی ندارد؛ شرط فاسخ هم اثرش از زمان حصول معلّق علیه و ناظر به آینده است.^[۲۲۸]
در تمام مثال هایی که در این پایان نامه آورده شده است، انفساخ ناظر به آینده است و عقد را از آغاز بر هم نمی زند؛ بلکه از زمان وقوع معلّق علیه عقد بر هم می خورد و اثر قهقرایی ندارد.
۲-۱-۱- اثر شرط فاسخ در کشورهای اروپایی:
ماده ۱۱۷۹ ق.م. فرانسه اعلام می کند: «معلّق علیه واقع شده دارای اثر قهقرایی از روز تشکیل تعهد است، اگر متعهد له پیش از حصول معلّق علیه فوت کند حقوق او به وراث او منتقل می شود.»^[۲۲۹] «این اثر قهقرایی در حقوق روم مورد قبول نبوده است، همچنان که در مقررات سیستم های حقوقی مدرن (مانند مواد ۱۵۸ و ۱۵۹ ق.م. آلمان و مواد ۱۵۱ و ۱۵۴ ق.م. سوئیس) پذیرفته نشده است.»^[۲۳۰]

۳- عدم پاسخگویی مؤثر به نیازهای اساسی زنان سرپرست خانوار برابر با ۹۸/۵۷ می­باشد از میان ابعاد عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، عدم پاسخگویی مؤثر به نیازهای اقتصادی دارای بیشترین محرومیت در زمینه دسترسی مناسب به نیازهای اساسی شد و در مرتبه بعدی به ترتیب عدم پاسخگویی مؤثر به نیازهای فرهنگی، عدم پاسخگویی مؤثر به نیازهای اجتماعی، عدم پاسخگویی مؤثر به نیازهای سیاسی قرار داشت.
۴- احساس نابرابری در زنان سرپرست خانوار برابر با ۶۳/۵۵ می­باشد همچنین از میان ابعاد احساس نابرابری به ترتیب احساس نابرابری اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دارای بیشترین میانگین در میان زنان سرپرست خانوار بوده است.
۵- طرد اجتماعی زنان سرپرست خانوار برابر با ۶۵/۶۴ می­باشد و از میان ابعاد طرد اجتماعی زنان سرپرست خانوار شرمساری اجتماعی بیشتر از ابعاد دیگر طرد بوده و در مراتب بعدی طرد از مشارکت اجتماعی، طرد از روابط اجتماعی و طرد از شبکه ­های حمایتی به ترتیب بیشترین مطرودیت را برای زنان سرپرست خانوار ایجاد کرده است.

۶- طرد ذهنی زنان سرپرست خانوار برابر با ۸۰/۶۶ و طرد عینی آن­ها برابر با ۵۵/۶۴ می­باشد در نتیجه این قشر از زنان بیشترین مطرودیت را در حوزه طرد ذهنی داشته اند.
۷- احساس بی­انصافی زنان سرپرست خانوار برابر با ۰۵/۷۱ بوده و از آنجا که این احساس در دو وضعیت اقتصادی و اجتماعی مورد سنجش قرار داده شد نتایج نشان داد که این زنان از لحاظ اجتماعی بیشتر از بعد اقتصادی احساس بی­انصافی می­ کنند.
۸- با توجه به نتایج مصاحبه های انجام شده مجموعه عواملی مثل محرومیت از نیازهای اساسی و احساس نابرابری، دست به دست هم داده و زمینۀ طرد و محرومیت اجتماعی زنان سرپرست خانوار را فراهم کرده و از طریق و بواسطه ایجاد این طرد و محرومیت، احساس بی­انصافی در این قشر از زنان شکل گرفته است در نتیجه این وضعیت باعث کاهش احساس شادمانی در زندگی آن­ها شده است.
۹- شادمانی در زندگی زنان سرپرست خانوار از یک طرف با ارضاء نیازهای عاطفی و داشتن کسانی که در این زمینه تکیه­گاه باشند و از طرف دیگر فراغت از دغدغه­ های مالی معنا می­ شود. از آنجا که اکثریت آنها دچار طرد اقتصادی و ارتباطی شده بودند از عدم وجود این احساس در زندگی­شان صحبت کردند.
۱۰- طبق نتایج مرحله اکتشافی پژوهش حاضر مشخص شد که از دلایل و زمینه ­های شکل­ گیری احساس شادمانی داشتن پیشینه مناسب، وضعیت فعلی منصفانه و اطمینان از آینده می­باشد و از آنجا که جمعیت نمونه این پژوهش هیچ رضایت خاطری از این سه وضعیت نداشتند درنتیجه از این احساس و پیامدهای مثبت آن محروم می­باشند.
۱۱- طبق معادله رگرسیون ۶۹ درصد از کل تغییرات میزان احساس شادمانی این جمعیت نمونه توسط متغیرهای احساس بی انصافی، طرد اجتماعی و احساس نابرابری پیش ­بینی می­ شود.
۱۲- زنان سرپرست خانوار به حدی از احساس­ها و رفتارهایی که جامعه به آن­ها تحمیل می­ کند در رنج هستند که وقتی عدم ارضاء نیازهای اساسی آن­ها درکنار متغیرهای احساس بی انصافی، طرد اجتماعی و احساس نابرابری قرار می­گیرد تأثیر خود را در تغییرات شادمانی این جمعیت از دست می­دهد.
۱۳- از میان ابعاد متغیرهای مستقل این پژوهش پنج متغیر طرد از احساس بی­انصافی اقتصادی، شرمساری اجتماعی، طرد از مشارکت اجتماعی، احساس نابرابری فرهنگی و طرد از شبکه ­های حمایتی ۷۴ درصد از تغییرات احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار را برآورد می­ کنند.
۱۴- متغیرهای زمینه­ای سن، درآمد، شغل و تحصیلات با کنترل متغیرهای مستقل پژوهش حاضر تأثیر مستقیمی بر احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار ندارد.
۱۵- متغیر طرد اجتماعی قوی­ترین و مهم­ترین قدرت پیش ­بینی­کننده نسبت به مابقی عوامل تأثیرگذار بر احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار است که به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر شادمانی این قشر از زنان تأثیر منفی داشته است.
۱۶- تأثیر معکوس احساس بی­انصافی به صورت مستقیم پس از طرد اجتماعی بیشترین قدرت پیش ­بینی کننده شادمانی زنان سرپرست خانوار می­باشد.
۱۷- احساس نابرابری قوی­ترین متغیری بود که به صورت مستقیم بعد از احساس بی­انصافی با احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار رابطه معکوس داشت.
۱۹- پس از احساس نابرابری عدم پاسخگوی مؤثر به نیازها به صورت غیر مستقیم مهم­ترین تأثیر منفی را بر احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار داشته است به این معنا عدم ارضاء نیازها همراه با طرد اجتماعی و احساس بی­انصافی مؤثر می­ شود و تأثیری معکوس بر احساس شادمانی این جمعیت می­ گذارد.
۱۸- در نهایت طبق معادله تحلیل مسیر متغیرهای طرد اجتماعی و احساس بی­انصافی، احساس نابرابری و عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها۷۰ درصد از واریانس احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار تهران را تبیین می­ کنند و ۳۰ درصد دیگر توسط متغیرهای به جزء متغیرهای مستقل این تحقیق تبیین می­ شود.
۵-۱-۳-۲. موانع و محدودیت­ها
۱-مهم­ترین مشکل پژوهش حاضر فقر ادبیات نظری و تجربی مرتبط با عنوان دقیق موضوع پایان نامه بود هر چند مباحث زیادی در مورد متغیرهای شادمانی، طرد اجتماعی و زنان سرپرست خانوار وجود داشت اما هیچ ادبیات نظری و تجربی که این سه متغیر را در خود بگنجاند یافت نشد درنتیجه پژوهش حاضر مجبور شد که نظریه­ های جامعه ­شناسی احساس شادمانی و طرد اجتماعی را در کنار هم قرار داده و با تمرکز بر نتایج مصاحبه­ ها و همچنین برداشت از ادبیات تجربی که جمعیت هدف این پژوهش را به عنوان مطرودین اجتماعی معرفی کرده، رابطه بین منابع مطرودساز اجتماعی و احساس شادمانی را کشف کند.
۲- یکی دیگر از مهم­ترین محدودیت­های این پژوهش عدم همکاری نهادهای مختلفی بود که زنان سرپرست خانوار تهران را تحت حمایت خود قرار داده­اند. به طوری که بعد از مراجعه به چند مورد از این نهادهای حمایت­کننده، تنها یکی از آن­ها حاضر به همکاری شد و آن هم با چنین شرایطی: عدم اجازه مصاحبه، عدم ذکر نام این نهاد در پایان نامه و در اختیار قرار ندادن لیستی از جمعیت نمونه. با توجه به اینکه هرسه مورد ذکرشده ممکن بود به این پژوهش صدمه وارد کنند بنابراین در پی کنترل این صدمات روند تحقیق طولانی­تر شد زیرا برای اجرای مصاحبه محقق مجبور شده به صورت گلوله­برفی در سطح تهران با جمعیت نمونه مصاحبه کند در حالی که اطلاعات پرسشنامه در سطح افراد تحت حمایت نهاد مربوط جمع­آوری شد در نتیجه ممکن بود ساختن مدل و تعریف عملیاتی کردن متغیرها بر حسب مصاحبه­ ها با جمعیتی که قرار بود پیمایش روی آن­ها اجرا شود همخوانی نداشته باشد البته طی پیمایش این شک برطرف شد و از همه مهم­تر نداشتن لیستی از جمعت نمونه از یک طرف محقق را ملزم به استفاده از روش نمونه گیری در دسترس نموده که در نتیجه ممکن بود به تعمیم تحقیق صدمه وارد شود^[۲۰۱] و از طرفی هم زمان زیادی از روند تحقیق از بین می­رفت زیرا تعداد نمونه مراجعه کنند به این نهاد ۵ - ۶ نفر در طول هفته بود.
۳- شک نسبت به صادق جواب دادن پاسخگویان احساسی بود که محقق در تمام طول پیمایش سعی به کنترل آن کرد زیرا در صورتی که بعضی از پاسخگویان فکر می­کردند محقق از افراد نهاد حمایت­کنند مربوطه می­باشد، سعی می­کردند وضعیت خود را خیلی ضعیف­تر از آنچه که هست بیان کنند که در نتیجه پرسشنامه ­ها زیادی با تشخیص محقق کنار گذاشته شد و این موضوع باز روند تحقیق را طولانی می­کرد.
۵-۱-۳-۳. پیشنهادات
۵-۱-۳-۳-۱. پیشنهادات اجرایی
۱-پیشنهاد به دولت و سازمان­های مربوطه: در مصاحبه های صورت گرفته مشخص شد یکی از عوامل ایجاد شادی در زندگی زنان سرپرست خانوار فراغت از دغدغه­ های مالی است طبق نتایج، تأمین معاش آسیب­هایی را بر این جمعیت وارد و آنان را هم از لحاظ جسمی و هم روحی ضعیف و در بعضی مواد زمینه آسیب­ آن­ها را فراهم کرده است. در واقع بیشتر آسیب­پذیری این گروه از زنان ریشه در فقر دارد اگر دولت این زنان را از لحاظ مالی تأمین کند از فقر اقتصادی تن به به بسیاری از رفتارهای آسیب­زا مثل صیغه شدن، گدایی و… نمی­دهند. بنابراین پیشنهاد می­ شود که دولت و نظام­های مربوطه در بعٌد اقتصادی به این گروه از زنان توجه بیشتری داشته باشند و در این زمینه تدبیری متفاوت و مؤثر بیندیشند و حمایت­ آنان باید به گونه ­ای باشد که این گروه از زنان را جذب خود کرده و زمینه توانمندسازی آنها را فراهم کنند زیرا همان­طور که مشاهده شد۶۰ درصد از این زنان شاغل بوده ­اند ولی وضعیت اشتغال آن­ها به گونه ­ای بود که آنان را به کفایت اقتصادی و خوداشتغالی مناسب نمی­رساند.
۲-پیشنهاد به مراکز حمایت­کننده از زنان سرپرست خانوار: این پیشنهاد جهت حمایت از گروهی است که تحت عنوان “بد سرپرست” از جانب نهادهای حمایت­کننده شناخته می­شوند. در واقع گروهی از زنان سرپرست خانوار هستند که هنوز تحت سرپرستی مردانی شناخته می­شوند که توانایی اداره زندگی خانواده خود را ندارند این گروه زنان، همسران آن­ها از کار افتاده، بیکار، معتاد، متواری و یا در زندان است. در حالی که این زنان زحمت­کش شرافت­مندانه زندگی خود را با وجود داشتن همسر اداره می­ کنند، ولی با وجود این مشاهده می­ شود که اداره زندگی آن­ها با مردان شناخته می­ شود و با مفهوم بدسرپرست مورد خطاب قرار می­گیرند. در واقع این مفهوم سرپرست بودن این زنان را زیر سؤال برده و زحمات، تلاش­ها و شایستگی­های آن­ها را نادیده شمرده است و حس عدم اعتماد به نفس و حقیر بودن را در آن­ها تقویت می­ کند. لذا به نهادها و مراکز حمایت­کننده پیشنهاد می­ شود که از بکار بودن مفهوم­های این شکلی در خطاب به زنان سرپرست خانوار خوداری کنند.
۳-پیشنهاد به رسانه ­ها جهت فرهنگ­سازی(نحوی برخورد با زنان سرپرست خانوار): نتایج این پژوهش نشان داد زنان سرپرست خانوار به حدی از احساس­ها و رفتارهایی که جامعه به آن­ها تحمیل می­ کند در رنج هستند که وقتی عدم ارضاء نیازهای اساسی آن­ها درکنار متغیرهای احساس بی انصافی، طرد اجتماعی و احساس نابرابری قرار می­گیرد تأثیر خود را در تغییرات شادمانی این جمعیت از دست می­دهد در واقع مشکلات زنان سرپرست خانوار تنها به مشکلات مادى و فقر خلاصه نمی­ شود. در مواردی اندک مشاهده شد که این زنان از کمبود محبت و نداشتن همدم و هم صحبت مناسب تن به ازدواج موقت داده بودند. در نتیجه این گروه از زنان از اطرافیان درخواست حمایت عاطفی داشتند و مایل بودند دیگران آنها را به عنوان گروهی آسیب­پذیر که نیازمند حمایت هستند بپذیرند، نه با یک نگرش منفی که ضربۀ سخت عاطفی آن­ها را چند برابر کند. بنابراین به رسانه ­ها پیشنهاد می­ شود که جهت ارتقا آگاهی اجتماعی مردم از طریق سریال­های تلویزیونی و همچنین تهیه فیلم­های مستند از زندگی این قشر از زنان، در تغییر نگرش افراد جامعه جهت نحوه­ برخود با این قشر فرهنگ­سازی کنند.
۴-پیشنهادات به مراجع قانون­گذار: نتایج این پژوهش نشان داد که مهم­ترین علت سرپرستی جمعیت نمونه در مرتبه اول طلاق و در مرتبه­ی بعد فوت همسر می­باشد. از آنجا که امروزه در جامعه ما طلاق پدیده­ای شناخته شده است و فوت همسر هم پدیده­ای است که هیچ کنترلی بر آن وجود ندارد اما سومین عاملی که از میان علل سرپرستی این زنان با اهمیت به نظر می­رسید متواری و مفقودالاثر شدن همسر بود. در واقع در طی مصاحبه­ ها و همچنین پیمایش مشخص شد که تعدادی از این زنان دارای همسرانی هستند که هیچ تأثیری در اداره زندگی آن­ها ندارند، آن­ها را رها کرده و از اینکه مراجع قانون­گذاری در زمینه مهریه و نفقه آن­ها هیچ اقدامی برای آن­ها انجام نمی­دهند در حالی که در بعضی موارد همسر آن­ها وضعیت مالی خوبی داشتند؛ در رنج بودند. لذا به مراجع قانون­گذاری پیشنهاد می­ شود که در این زمینه اقدامات لازم را به عمل آورند زیرا علاوه بر این درصد زیادی دیگر از این زنان هم از نداشت وضعیت مالی مناسب جهت پی­گیری قانونی برای بسیاری از مسائل مثل طلاق، آزاد شدن همسر از زندان، گرفتن حق و حقوق از خانواده همسر در صورت فوت او … سخت ابراز ناراحتی می­کردند و احساس می­کردند مورد بی­توجهی مسؤلین قرار گرفته­اند. در نتیجه تمامی این موارد در احساس شادمانی آن­ها تأثیرات منفی گذاشته بود.
۵-۱-۳-۳-۲. پیشنهاد پژوهشی
۱-نتایج این پژوهش نشان داد که طرد اجتماعی قوی­ترین و مهم­ترین متغیری است که باعث کاهش احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار می­ شود در حالی یکی از مهم­ترین مشکلاتی که در ابتدای این پژوهش با آن مواجه بودیم فقدان پژوهشی بود که این دو متغیر را با توجه به وضعیت جمعیت نمونه مورد بررسی قرار داده باشد. در نتیجه پیشنهاد می­ شود پژوهش­های بیشتری در زمینه رابطه طرد اجتماعی و احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار صورت بگیرد.
۲-با توجه به اینکه در این پژوهش هم از تکنیک مصاحبه و هم پرسشنامه استفاده شده است بنابراین با توجه به تجربه­ عینی محقق پیشنهاد می­ شود که پژوهش­های بیشتری با روش کیفی در مورد این گروه از زنان صورت گیرد زیرا روایت زندگی و گوش دادن به درد دل­های این قشر آسیب­پذیر بخش­هایی از زوایای پنهان زندگی و مسائل و مشکلات آن­ها را برجسته می­ کند که با روش­های کمی غیر قابل بررسی است.
۳-با توجه به نتایج این پژوهش اکثر زنان سرپرست خانوار هم از لحاظ اجتماعی و هم روحی - روانی دچار مشکلات حادی هستند در نتیجه پیشنهاد می­ شود تحقیقاتی جامعه ­شناسی و روان­شناسی بیشتری در زمینه شمول - طرد شدگی و شادمانی – افسردگی، با توجه به وضعیت زندگی آن­ها صورت گیرد.
۵-۱-۳-۳-۳. راهکار افزایش شادمانی زنان سرپرست خانوار( بنا به پیشنهاد خود جمعیت نمونه)
در جهت بهبود وضعیت شادمانی زنان سرپرست خانوار باید به صورت جدی حمایت­های (رسمی) مالی از جانب دولت و مسئولین و حمایت­های(غیر رسمی) عاطفی از سوی اطرافیان این زنان صورت بگیرد و حمایت­ از این گروه از زنان باید به گونه ­ای باشد که آن­ها را جذب خود کند نه اینکه با تحقیرکردنشان زمینه طردشدگی آن­ها را فراهم سازد.

منابع فارسی
۱) ال یاسین، میترا(۱۳۸۰)، شادی و نشاط در محیط مدرسه، تربیت، شماره­ ۱، صص۱-۱۴.
۲-ابراهیمی، مهدی (۱۳۹۱)، طرد اجتماعی: علل و پیامدهای کوتاه­مدت و بلندمدت، مجلۀ جامعه شناسی ایران، دوره سیزدهم، شماره ۳، صص۱۷۵-۱۸۰.
۳-احمدی، بتول و همکاران( ۱۳۸۶)، سیمای سلامت زنان، جلد۱، انتشارات روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان.
۴-استوارت، ازکمپ(۱۳۷۰)، روان شناسى اجتماعى کاربردى، ترجمه فرهاد ماهر، مشهد، آستان قدس رضوى.
۵-اسماعیلی، رضا وکامران ربیعی(۱۳۸۷)، سنجش نیازهای فرهنگی اجتماعی دختران دانش آموز شهر اصفهان، نسخه شماره ۴۱، صص۹۷ – ۱۱۷.
۶-اقلیما، مصطفی و اعظم ابراهیم آبادی (۱۳۹۰)، بررسی تأثیر میزان سرمایه فرهنگی بر میزان شادی زنان جوان(۱۵- ۲۴ ساله) در شهر اصفهان، جامعه پژوهی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارۀ اول، صص۱-۲۴.
۷-امیدنیا، سهیلا(۱۳۸۹)، نشاط اجتماعی و سلامت روان، آموزش همگانی سلامت روان( مجموعه مقالات )، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشت درمانی کردستان، انتشارات: نشر شاسوسا، صص۱۶ ـ ۱۱.
۸-انصاری، پریسا(۱۳۹۲)، بررسی تأثیر آگاهی از حقوق شهروندی بر مشارکت اجتماعی شهروندان۶۰-۱۸ساله در تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س).
۹-اینگلهارت، رونالد(۱۳۷۲)، تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی، مترجم: مریم وتر، تهران: کویر.
۱۰-اینگلهارت، رونالد(۱۳۷۳)، تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی، ترجمه مریم وتر، تهران: کویر.
۱۱-آجورلو، سمیه؛ محمود عباسی؛ مرجان رشوند و علی محمد متولیان (۱۳۹۱)، بررسی مقایسه­ ای توجه به مراقبت های بهداشتی و پزشکی در میان زنان سرپرست خانوار و سایر زنان، فصلنامه اخلاق زیستی سال دوم، شماره پنجم، صص۹۶-۶۸.
۱۲-آرگایل، مایک(۱۳۹۸)، روان­شناسی شادی، ترجمۀ مسعود نشاط دوست و همکاران، انتشارات اصفهان.
۱۳-آیزنک، مایکل دبلیو(۱۳۷۸)، روان­شناسی شادی، ترجمه مهرداد فیروزبخت و خشایار بیگی، تهران، انتشارات بدر